Zwrot nienależnie pobranych świadczeń oraz odsetki za opóźnienie w wypłacie świadczeń przez ZUS

O tym w jakich przypadkach oraz w jakim trybie Zakład Ubezpieczeń Społecznych może dochodzić nienależnie pobranych świadczeń, przeczytasz w niniejszym artykule.

Nienależnie pobrane świadczenia

W pierwszej kolejności wskazać należy, że nienależne pobrane świadczenia zostały uregulowane w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia [por. art. 410 § 2 Kodeksu cywilnego].

Z kolei w przepisie art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych zostały określone zasady zwrotu pobranych nienależnie świadczeń z ubezpieczeń społecznych, tj. świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego.

W pierwszej kolejności wyróżnić należy kwoty nienależnie pobranych świadczeń, za które uważa się:

• świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

• świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia;

• świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia [por. art. 84 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych].

Podstawowymi warunkami uznania, że wypłacone świadczenie podlega zwrotowi są:

• brak prawa do świadczenia;
• świadomość o braku prawa do świadczenia osoby przyjmującej świadczenie płynącej ze stosownego pouczenia.

Powyższe warunki muszą wystąpić w trakcie pobierania świadczenia, a nie po zaprzestaniu jego wypłaty.

W prawie ubezpieczeń społecznych “świadczenie nienależnie pobrane”, to nie tylko “świadczenie nienależne” (obiektywnie, np. wypłacane bez podstawy prawnej), ale także “nienależnie pobrane”, a więc pobrane przez osobę, której można przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania) [tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2020 r., sygn. akt I UK 98/19].

Zgodnie z przepisem art. 84 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych Osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11. Odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty.

Tym samym obowiązek zwrotu świadczenia obciąża tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, mając świadomość jego nienależności. Dotyczy to zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach dotyczących braku prawa do pobierania świadczenia jak i osoby, która uzyskała świadczenie na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu wypłacającego świadczenie.

Zamknąłeś działalność gospodarczą w trakcie roku podatkowego? Tutaj sprawdzisz jakie mogą wystąpić problemy przy rozliczeniu składki zdrowotnej.

Dochodzenie zwrotu nienależnie pobranych świadczeń przez ZUS

Możliwość żądania przez ZUS zwrotu nienależnie pobranych świadczeń jest ograniczona czasowo. Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach – za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata [por. art. 84 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych].

Zasadą jest, że ZUS określa w decyzji administracyjnej kwotę nienależnie pobranych świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych, której adresatem jest podmiot zobowiązany do jej zwrotu. Od wydanej przez ZUS decyzji przysługuje odwołanie. Kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia, zwane dalej “należnościami z tytułu nienależnie pobranych świadczeń”, podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje – ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej, z zastrzeżeniem ust. 8c [por. art. 84 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych].

Nienależnie pobrane świadczenia mogą być również zabezpieczane hipoteką przymusową i ustawowym prawem zastawu, z wyjątkiem przypadku, gdy podlegają potrąceniu z bieżąco wypłacanych świadczeń.

Zarzut pobrania nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego może być podniesiony tylko wobec osoby, która otrzymała świadczenie bezpodstawnie, i to tylko wówczas, gdy osoba ta miała świadomość, że wypłacone świadczenie jej się nie należy [tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2018 r., sygn. akt I UK 248/17].

Zastanawiasz się kiedy można skorzystać ze zwolnienia ze składek ZUS przez pierwsze 6 miesięcy? W tym artykule dowiesz się więcej o uldze na start w 2023 roku.

Możliwość odstąpienia przez ZUS od dochodzenia nienależnie pobranych świadczeń

Na zasadach określonych przepisami art. 84 ust. 8-8b ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ZUS może odstąpić od dochodzenia należności z tytułu pobranych nienależnie świadczeń z ubezpieczeń społecznych, jak również może odroczyć termin ich płatności bądź rozłożyć je na raty, jednakże pod określonymi ustawowo warunkami, tj. gdy:

• zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności lub
• kwota nienależnie pobranych świadczeń nie przewyższa kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Odstąpienie od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń może nastąpić dopiero po wydaniu decyzji ustalającej obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż:

• Organ rentowy ma obowiązek wydania decyzji w przedmiocie wniosku ubezpieczonego złożonego na podstawie o art. 84 ust. 8 pkt 1 u.s.u.s., od której przysługuje odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych;
• Odstąpienie od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń należy do tzw. sfery swobodnego uznania organu rentowego, ale decyzja wydana przez ZUS podlega kontroli sądu [tak L. Ramlo [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. J. Wantoch-Rekowski, Warszawa 2015, art. 84].

Okoliczności zaistniałe po wydaniu decyzji odmawiającej odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia mogą stanowić przedmiot ponownej oceny organu rentowego w nowym postępowaniu wywołanym kolejnym wnioskiem.

Okolicznościami uzasadniającymi odstąpienie od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w części lub w całości jest przykładowo:

• brak majątku po stronie płatnika;
• ustalenie, że w przypadku zwrotu świadczeń osoba zobowiązana lub osoby pozostające na jej utrzymaniu zostałyby pozbawione niezbędnych środków utrzymania.

Tym samym ZUS przy rozpatrywaniu sprawy winien wziąć każdorazowo pod uwagę sytuację majątkową i rodzinną płatnika oraz sytuację zdrowotną, od której często zależy zdolność do podjęcia zarobkowej umożliwiającej zwrot nienależnie pobranego świadczenia.

Jednocześnie należy zwrócić uwagę na okoliczność, iż organ rentowy może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności. Przedstawiona regulacja jest kompletna, w tym sensie, że brak jakichkolwiek podstaw prawnych do sięgania nie tylko do ustawy o finansach publicznych, ale także do przesłanek umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne zawartych w rozporządzeniu z dnia 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne (Dz. U. Nr 141, poz. 1365) [tak Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 sierpnia 2010 r., sygn. akt III AUa 489/10].

Opóźnienie w wypłacie świadczeń przez ZUS

Zgodnie z przepisem art. 85 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych Jeżeli Zakład – w terminach przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub świadczeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów międzynarodowych – nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności.

Z powyższej regulacji wynika, że jeśli ZUS w terminach przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych, nie ustalił prawa lub nie wypłacił świadczenia, to jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia. Jednakże nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które ZUS nie ponosi odpowiedzialności.

W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że:

• zwrot “okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności” jest bardziej zbliżony znaczeniowo do używanego w przepisach prawa określenia “przyczyn niezależnych od organu rentowego”, co oznacza, że organ rentowy nie ma obowiązku wypłaty odsetek zarówno w sytuacji, gdy nie ponosi winy w opóźnieniu, jak i w sytuacji, w której opóźnienie w ustaleniu prawa i wypłaceniu świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego jest skutkiem innych przyczyn niezależnych od organu rentowego [tak L. Ramlo [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. J. Wantoch-Rekowski, Warszawa 2015, art. 85];
• Użyte w art. 85 ust. 1 zdaniu drugim u.s.u.s. określenie “okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności” oznacza, że ZUS nie jest obowiązany do wypłaty odsetek nie tylko wtedy, gdy nie ponosi winy w opóźnieniu, lecz także wtedy, gdy opóźnienie w ustaleniu i wypłacie prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego jest skutkiem innych przyczyn niezależnych od ZUS. Oznacza to, że obowiązek wypłacenia odsetek istnieje tylko wówczas, gdy ZUS nie dotrzymał terminu ustalenia prawa do świadczenia lub jego wypłaty na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność. Do takich okoliczności zalicza się dokonanie niewłaściwej oceny stanu zdrowia osoby ubiegającej się o to świadczenie przez lekarza orzecznika lub głównego lekarza orzecznika oddziału, która skutkowała wydaniem decyzji odmawiającej prawa do prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, czy też wydanie niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej wypłaty świadczenia, w sytuacji gdy było możliwe wydanie decyzji zgodnej z prawem, w szczególności gdy ubezpieczony wykazał wszystkie przesłanki świadczenia [tak Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 23 czerwca 2016 r., sygn. akt III AUa 2065/15].

Podsumowanie

Nienależnie pobranymi świadczeniami mogą być m.in. emerytury, renty, emerytury, zasiłki chorobowe, macierzyńskie czy opiekuńcze czy też świadczenia rehabilitacyjne. Nienależnie pobrane świadczenia przez płatnika mogą stanowić podstawę do dochodzenia ich zwrotu przez ZUS. Na podstawie decyzji administracyjnej wydanej przez Zakład ustala się kwotę nienależnie pobranych świadczeń, a osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.

Jesteś przedsiębiorcą i dokonujesz wpłaty składek do ZUS ? W tym artykule dowiesz się na temat rozliczania e-składki ZUS.