Niewypłacalność dłużnika a odzyskanie pieniędzy przez wierzyciela

Niewypłacalność dłużnika - omówione zagadnienia:

Pojęcie niewypłacalności

Pojęcie niewypłacalności zostało uregulowane w przepisie art. 11 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i oznacza, że:

Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych [por. ustęp 1];
Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące [por. ustęp 1a];
Dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiąc [por. ustęp 2].

W orzecznictwie wskazuje się, że:

Niewypłacalność istnieje nie tylko wtedy, gdy dłużnik nie ma środków, lecz także wtedy, gdy nie wykonuje zobowiązań z innych przyczyn, na przykład w celu doprowadzenia swego kontrahenta do stanu niewypłacalności albo też nie wykonuje zobowiązań z przyczyn irracjonalnych [tak Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 maja 2022 r., sygn. akt III FSK 162/22];
Dla stwierdzenia niewypłacalności dłużnika wystarczające jest ziszczenie się tylko jednej z dwóch enumeratywnie wymienionych podstaw (zaprzestanie wykonywania wymagalnych zobowiązań lub gdy zobowiązania przekroczą wartości majątku) [tak Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18 maja 2021 r., sygn. akt III FSK 3354/21];
Działanie z pokrzywdzeniem wierzycieli jest oczywiste w sytuacji, gdy dłużnik elementy swojego majątku darowuje, użycza bądź “sprzedaje za symboliczną złotówkę”. Przepis art. 528 k.c. znajduje zastosowanie również do tych czynności prawnych formalnie odpłatnych, w których dysproporcja wartości świadczeń obu stron ma charakter rażący, jest więc na tyle istotna, że w danych okolicznościach faktycznych można uznać, że świadczenie drugiej strony uzyskane zostało przez beneficjenta faktycznie bez ekwiwalentu, to jest w praktyce “za darmo”, czy przynajmniej “za pół darmo” [tak Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 24 lutego 2020 r., sygn. akt I AGa 365/19].

Skarga pauliańska jako środek ochrony wierzyciela

Skarga pauliańska, to uregulowany w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny środek ochrony wierzyciela przed skutkami niewypłacalności dłużnika. Aby móc wystąpić ze skargą pauliańską musi przede wszystkim wystąpić wola i świadomość dłużnika w zakresie pokrzywdzenia wierzycieli. Oznacza to, że dłużnik podejmuje wówczas takie działania, które uniemożliwią wierzycieli odzyskanie jakichkolwiek pieniędzy z majątku dłużnika.

Zgodnie z przepisem art. 527 Kodeksu cywilnego:

Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć [por. art. § 1];
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności [por. art. § 2];
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli [por. art. § 3];
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli [por. art. § 4].

Aby móc zatem wystąpić ze skargą pauliańską muszą zaistnieć następujące przesłanki:

istnienie wierzytelności podlegającej ochronie pauliańskiej i pokrzywdzenie wierzycieli;
uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkowej;
działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela;
wiedza lub możliwość dowiedzenia się przez osobę trzecią o pokrzywdzeniu wierzycieli dłużnika i zła wiara osoby trzeciej.

Osoba trzecia, której to może zostać przekazana wierzytelność nie została wyjaśniona w przepisach Kodeksu cywilnego. Jednakże w orzecznictwie wskazuje się, że należy odwoływać się do oceny realnie istniejących faktów: więzi uczuciowej, przyjacielskiej, majątkowej, powiązań gospodarczych, czy wreszcie nawet samo planowanie wspólnej działalności gospodarczej [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 czerwca 2013 r., sygn. akt VI ACa 1688/12, LEX nr 1356718].

Przykład

Podmiot A jest wierzycielem podmiotu B, który posiada szereg zadłużeń cywilnoprawnych i publicznoprawnych. Podmiot B posiada majątek, nieobciążony hipoteką, który następnie sprzedał (za symboliczną kwotę), darował albo w inny sposób wyzbył się majątku wobec podmiotowi C, który występuje jako chroniąca interes podmiotu B (przykładowo członek rodziny albo inna osoba trzecia – zaufana osoba pozostająca w stosunku gospodarczym, przykładowo kontrahent).

– wymagane jest, aby niewypłacalność dłużnika istniała w momencie wytoczenia powództwa, jak również w chwili orzekania przez sąd o żądaniu wierzyciela uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną.

Pokrzywdzenie wierzyciela następuje wówczas, gdy stan majątku dłużnika w następstwie dokonania czynności prawnej ulega takiemu zmniejszeniu, który następnie uniemożliwia/utrudnia możliwość zaspokojenia wierzyciela.

Przedmiotem skargi pauliańskiej będzie nie tylko odpłatnie przekazana osobie trzeciej wierzytelność, ale również w sposób nieodpłatny. Przepis art. 528 Kodeksu cywilnego stanowi, że jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

W takim przypadku, aby móc skorzystać z powyższego przepisu, to wymagane jest spełnienie następujących warunków, tj.:

zaskarżona czynność musi być dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela,
w wyniku spornej czynności osoba trzecia musi uzyskać korzyść bezpłatnie.

O odpłatności lub nieodpłatności czynności decydują względy o charakterze gospodarczym. Za czynność nieodpłatną można w takiej sytuacji uznać sprzedaż za symboliczną złotówkę, a za czynność odpłatną darowiznę obciążoną poleceniem. O odpłatności lub nieodpłatności decydować przy tym będą zarówno kryteria obiektywne (wartość gospodarcza obu świadczeń), jak i kryteria subiektywne z tym, że zawsze, gdy w grę wchodzi sytuacja prawna nie tylko stron czynności, ale także osób trzecich, należy stosować kryteria obiektywne [tak Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2023 r., sygn. akt I CSK 1324/22].

– jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.

Co szczególnie ważne, ze skargą pauliańską można wystąpić również wtedy, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.

Skarga pauliańska jako powództwo

Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Z kolei w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.

Powództwo o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela podlega zabezpieczeniu według reguł właściwych dla roszczeń niepieniężnych.

Celem instytucji przewidzianej w art. 527 k.c. i nast. faktycznie pozostaje umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia jego wierzytelności wobec dłużnika także w wypadku, gdy dłużnik zachowuje się nielojalnie oraz kiedy sprzecznie z zasadami rzetelności postępują także podmioty uczestniczące w ciągu czynności oddalających drogą kolejnych rozporządzeń nadającą się do egzekucji korzyść od majątku dłużnika.

Elementy skargi pauliańskiej

Skarga pauliańska powinna czynić zadość wymogom formalnym właściwym jak dla pozwu, tj.:

oznaczenie stron:

powód jako pokrzywdzony wierzyciel
pozwany jako osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela

wartość przedmiotu sporu czyli wartość wierzytelności;
określenie właściwego sądu:

właściwość miejscowa: według miejsca zamieszkania pozwanego
właściwość rzeczowa: wartość przedmiotu sporu poniżej 100 tysięcy złotych – właściwy sąd rejonowy, powyżej 100 tysięcy zł właściwy sąd okręgowy

opisanie w treści żądania pozwu czynności prawnej, która ma być uznana za bezskuteczną i w stosunku do kogo ma zostać uznana za bezskuteczną;
wniosek o zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego, czyli zakaz zbywania lub obciążania przedmiotu;
uzasadnienie faktyczne i prawne;
uiszczenie opłaty od skargi pauliańskiej;
załączniki.

Na drogę sądową z powództwa ze skargi pauliańskiej można wystąpić w terminie 5 lat od daty dokonania przez dłużnika czynności prawnej.

Dodatkowo warto zapamiętać, że:

Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły [por. art. 532 Kodeksu cywilnego];
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika [por. art. 533 Kodeksu cywilnego].

– uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.

Podsumowanie

Z pokrzywdzeniem wierzycieli dokonywana jest czynność prawna, wskutek której dłużnik stał się niewypłacalny, co oznacza, że dłużnik nie posiada wystarczającego majątku, z którego swobodnie można ściągnąć wierzytelność. Jednakże, co istotne w przedmiocie skargi pauliańskiej, o niewypłacalności można mówić również wtedy gdy nie istnieje możliwość zaspokojenia przez wierzyciela całej wierzytelności oraz gdy istnieją utrudnienia w zaspokojeniu roszczeń.

Chcesz wiedzieć czym jest upadłość konsumencka i jak ją zgłosić ? Jeśli tak, to koniecznie przeczytaj ten artykuł.