Czym jest potrącenie w prawie cywilnym?

O tym co jeszcze o potrąceniu stanowią przepisy prawa cywilnego oraz co nie podlega potrąceniu, przeczytasz w niniejszym artykule.

Potrącenie a przepisy prawa cywilnego

Zgodnie z przepisem art. 498 Kodeksu cywilnego:

• Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym [por. § 1];
• Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej [por. § 2].

Aby mogło dojść do potrącenia, to muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

• wzajemność wierzytelności – możliwość potrącenia powstaje, gdy strony są w stosunku do siebie jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem;
• jednorodzajowość świadczeń – potrąceniu mogą podlegać wierzytelności, których przedmiotem świadczenia są jednocześnie pieniądze albo rzeczy oznaczone tylko co do gatunku i zarazem tej samej jakości;
• wymagalność wierzytelności – występuje wtedy, gdy wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia przez dłużnika, zatem przesłanka ta dotyczy wierzytelności potrącającego.
• zaskarżalność wierzytelności – musi istnieć możliwość dochodzenia ich przed sądem lub innym organem powołanym do rozpatrywania sporów.

Ziszczenie się ww. przesłanek ma ten skutek, że wierzyciel uzyskuje możliwość potrącenia wierzytelności, którą może wykorzystać poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli o charakterze prawnokształtującym [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 czerwca 2022 r., sygn. akt I AGa 47/21].

Ustawodawca wyróżnia następujące rodzaje potrącenia, tj.:

• ustawowe – jego podstawą jest wyrażenie oświadczenie woli jednej ze stron. Oświadczenie o potrąceniu dla swej ważności nie wymaga określonej formy i może być złożone w formie pisma procesowego z tym, że musi ujawniać w dostatecznym stopniu treść i wolę dokonania potrącenia [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 lipca 2021 r., sygn. akt V AGa 49/21];
• umowne – dochodzi do skutku na podstawie umowy stron. Do potrącenia umownego dochodzi na podstawie umowy zawartej między stronami, w której ustalą one zasady dokonania potrącenia wzajemnych wierzytelności w przyszłości. W umowie tej mogą być ustalone inne warunki umożliwiające dokonanie potrącenia, niż to wynika z art. 498 i następne k.c. Zatem do potrącenia umownego czyli kompensaty może więc dojść, gdy wierzytelności nie są wymagalne. Potrącenie umowne jest bowiem umową stron nieuregulowaną przepisami ustaw (nienazwaną), ewentualnie szczególnym rodzajem umowy, której celem jest modyfikacja sposobu wykonania istniejącego zobowiązania [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 marca 2022 r., sygn. akt V AGa 64/21].

Możliwe jest również potrącenie wierzytelności przedawnionej. Zgodnie z przepisem art. 502 Kodeksu cywilnego Wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.

Z powyższej regulacji niewątpliwie wynika, ze wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Dopuszczalne jest zatem potrącenie wierzytelności, które się przedawniły się w chwili złożenia oświadczenia o potrąceniu, ale nie były przedawnione w momencie powstania potrącenia. W orzecznictwie wskazuje się, że rozwiązanie to ma na celu ochronę praw nabytych. Chodzi o to, żeby strona, która już raz uzyskała możliwość potrącenia, nie była tej możliwości pozbawiona wskutek upływu terminu przedawnienia [tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 maja 2017 r., sygn. akt VI ACa 600/15].

Jeśli zastanawiasz się czy istnieje możliwość zapłacenia podatku za pośrednictwem rachunku bankowego innego podmiotu niż podatnik, to przejdź do tego artykułu.

Wpływ zajęcia wierzytelności na możliwość dokonania potrącenia

Zgodnie z przepisem art. 504 Kodeksu cywilnego: Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta.

Powyższa regulacja wprowadza ograniczenie możliwości potrącenia wierzytelności przez osobę trzecią, podejmujących egzekucję z wierzytelności przysługującej dłużnikowi egzekwowanemu wobec innej osoby. Dodatkowo przepis ten odnosi się do każdego zajęcia egzekucyjnego wierzytelności, dokonanego w ramach egzekucji sądowej, a także administracyjnej.

Orzecznictwie wskazuje się, że:

• Celem uregulowania zawartego w art. 504 k.c. jest ochrona wierzyciela egzekwującego przed usunięciem z majątku dłużnika składnika majątkowego w postaci wierzytelności przysługującej dłużnikowi egzekwowanemu. Wyłączenie potrącenia z uwagi na zajęcie wierzytelności egzekwowanej stanowi zatem przeszkodę do dokonania potrącenia, jeżeli z uwagi na toczące się postępowanie egzekucyjne zachodzi konieczność ochrony wierzyciela, który jest uczestnikiem tego postępowania, w którym dochodzi do zajęcia [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 21 marca 2017 r., sygn. akt I ACa 1543/16];
• Przepis art. 504 k.c. odnosi się do ogółu przypadków zajęcia wierzytelności przez osobę trzecią, bez względu na tytuł, z jakiego wywodzi się egzekwowane świadczenie. Wyłącznie więc według art. 504 k.c. należy oceniać wpływ dokonanego zajęcia na dopuszczalność umorzenia przez potrącenie zajętej wierzytelności [por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1977 r., sygn. akt II CR 384/77].

Wyłączenie potrącenia

Nie mogą być umorzone przez potrącenie:

• wierzytelności nieulegające zajęciu;
• wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
• wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
• wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne [por. art. 505 Kodeksu cywilnego].

Powyższy przepis reguluje negatywne przesłanki potrącenia, którymi aą to okoliczności, w których pomimo spełnienia przesłanek określonych przez przykładowo przepis art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego, wierzyciel nie uzyskuje możliwości do dokonania potrącenia.

Chcesz wiedzieć czy posiadanie aktywów w kryptowalutach pozwoli zabezpieczyć majątek przed komornikiem? Przejdź tutaj, a przeczytasz więcej na ten temat.

Umowa nowacyjna

Przepis art. 506 Kodeksu cywilnego stanowi, że:

• Jeżeli w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej, zobowiązanie dotychczasowe wygasa (odnowienie). [por. §1];
• W razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy wierzyciel otrzymuje od dłużnika weksel lub czek [por. §2].

Czym jest zatem nowacja? Jest to nic innego jak umowa zawierana między dłużnikiem a wierzycielem w celu umorzenia zobowiązania. W ramach tego nowego stosunku obligacyjnego dłużnik zobowiązuje się w stosunku do wierzyciela do:

• spełnienia innego świadczenia albo
• spełnienia tego samego świadczenia, lecz na innej podstawie prawnej.

W literaturze wskazuje się, że w umowie tej dłużnik zobowiązuje się, za zgodą wierzyciela, spełnić inne świadczenie niż to, do którego był pierwotnie zobowiązany, przy czym nie może tu chodzić jedynie o zmieniony sposób wykonania świadczenia przez dłużnika, np. co do miejsca czy terminu, lub zobowiązuje się spełnić to samo świadczenie, ale z innej podstawy prawnej [tak M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2023].

Z kolei w orzecznictwie podkreśla się, iż odnowienie zobowiązania, przewidziane w art. 506 § 1 KC, jest umową zawartą pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem, w której dłużnik – w celu umorzenia zobowiązania – zobowiązuje się spełnić inne świadczenie (istotnie odbiegające od dotychczasowego) albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej. Koniecznymi elementami tej umowy jest więc wyrażenie przez strony zgodnego zamiaru umorzenia dotychczasowego zobowiązania i ustanowienia w to miejsce nowego zobowiązania [tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 12 stycznia 2022 r., sygn. akt V ACa 663/21].

Warto również zapamiętać regulację określoną w przepisie art. 507 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że Jeżeli wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ograniczonym prawem rzeczowym ustanowionym przez osobę trzecią, poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe wygasa z chwilą odnowienia, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia.

Z powyższego przepisu wynika zasada, która obejmuje poręczenia oraz prawa rzeczowe takie jak hipoteka, zastaw, w tym zastaw rejestrowy, o ile zostały ustanowione przez osobę trzecią. Jednakże istnieje od tej zasady wyjątek, zgodnie z którym prawa pozostaną w mocy i zabezpieczać będą wierzytelność powstałą wskutek odnowienia, gdy poręczyciel lub osoba trzecia wyrażą na to zgodę.

Podsumowanie

W całej instytucji potrącenia należy pamiętać, że przepisy prawa cywilnego o potrąceniu mają zastosowanie do należności wynikających ze stosunków cywilnoprawnych, a o samym zakresie potrącenia, w szczególności wysokości umarzanych zobowiązań decyduje strona, która korzysta z potrącenia.

Zastanawiasz się jak rozłożyć zobowiązanie podatkowe na raty? Jeśli tak, to przejdź do tego artykułu.