Kiedy i w jakich okolicznościach pracodawca powinien wypłacić odprawę pracownikowi?

×

Czym jest odprawa dla pracownika?

Kwestie związane z przedmiotem odprawy zostały uregulowane w dwóch aktach prawnych, tj. w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy oraz w ustawie z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (dalej: Ustawa o zwolnieniach grupowych). Przede wszystkim wskazać należy, że przepisy prawa przewidują trzy zasadnicze sytuacje, które wymagają wypłaty odprawy:

• przejście pracownika na emeryturę/rentę,
• śmierć pracownika,
• rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem (zwolnienie indywidualne lub zwolnienie grupowe).

Odprawa nie posiada definicji legalnej w przepisach prawa, niemniej nie jest ona niczym innym jak jednorazowym świadczeniem wypłacanym przez pracodawcę na rzecz pracownika (bądź jego rodziny w przypadku śmierci pracownika), które stanowi instrument zabezpieczający interesy pracownika w przypadku zaistnienia zdarzenia losowego (np. zwolnienia, śmierci) czy też nadejścia odpowiedniego wieku (np. emerytalnego).

Rodzaje odpraw wypłacanych dla pracownika

Odprawa rentowa lub emerytalna

Zgodnie z przepisem art. 92(1)§ 1 Kodeksu pracy: „Pracownikowi spełniającemu warunki uprawniające do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub emeryturę, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia”.

Warunkiem nabycia prawa do odprawy rentowej lub emerytalnej jest:

• spełnienie warunków do rent lub emerytury – pracownik musi mieć prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy lub do emerytury zgodnie z przepisami;
• rozwiązanie stosunku pracy – odprawa przysługuje tylko wtedy, gdy pracownik rzeczywiście zakończy zatrudnienie;
• związek między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na rentę lub emeryturę – pracownik musi odejść z pracy właśnie z powodu przejścia na świadczenie;
• czas podjęcia decyzji o rencie lub emeryturze – decyzja instytucji ubezpieczeniowej (np. ZUS) o przyznaniu renty lub emerytury może zostać wydana zarówno przed, jak i po zakończeniu pracy;
• brak odprawy w przypadku dalszego zatrudnienia – jeśli pracownik uzyska prawo do renty lub emerytury, ale nadal pozostaje zatrudniony (nie rozwiązuje stosunku pracy), nie ma prawa do odprawy.

Jeśli chodzi o charakter i cel odprawy emerytalnej, to warto zwrócić uwagę na stanowisko Sądu Najwyższego w postanowieniu z dnia 20 września 2022 r., sygn. akt I PSK 301/21, w którym wskazano, że Odprawa emerytalno-rentowa ma przede wszystkim powszechny, quasi socjalny charakter. Jest świadczeniem kompensacyjnym, mającym na celu zmniejszenie niedogodności dla pracownika związanych z zakończeniem zatrudnienia i przejściem emeryturę, zawierającym jednak w sobie pewne elementy gratyfikacji za dotychczas wykonywaną pracę.

Z kolei w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2020 r., sygn. akt II PK 37/19 wskazano, że Funkcją odprawy związanej z przejściem pracownika na rentę lub emeryturę jest złagodzenie skutków materialnych i psychologicznych zmiany statusu z osoby czynnej zawodowo na biorcę świadczeń długoterminowych z ubezpieczenia społecznego, nierównoważących się z pobieranym wcześniej wynagrodzeniem za pracę.

W zakresie odprawy emerytalnej lub rentowej należy zapamiętać kilka najważniejszych kwestii.

• PODSTAWA PRAWNA ODPRAWY – art. 92(1) § 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy;
• PODSTAWA PRAWNA DOTYCZĄCA WARUNKÓW PRZEJŚCIA NA RENTĘ LUB EMERYTURĘ – ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych;
• UPRAWNIENI DO OTRZYMANIA ODPRAWY EMERYTALNEJ – odprawa rentowa lub emerytalna przysługuje pracownikowi, który spełnia warunki do renty lub emerytury, a jego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub emeryturę;
• WARUNKI OTRZYMANIA:
  • pracownik musi spełniać warunki wymagane do uzyskania renty lub emerytury;
  • stosunek pracy musi zostać rozwiązany;
  • pracownik musi przejść na rentę lub emeryturę;
  • istnieje związek między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na rentę lub emeryturę (rozwiązanie umowy o pracę musi wynikać bezpośrednio z decyzji o przejściu na świadczenie);
• WYSOKOŚĆ ODPRAWY EMERYTALNEJ – odprawa rentowa lub emerytalna wynosi wysokość jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika
• PODSTAWA OBLICZEŃ ODPRAWY EMERYTALNYCH – odprawa jest obliczana na podstawie średniego miesięcznego wynagrodzenia z ostatnich 3 miesięcy przed rozwiązaniem stosunku pracy

CZY WYPŁATA ODPRAWY EMERYTALNEJ JEST OBOWIĄZKOWA?

Tak, odprawa rentowa lub emerytalna ma charakter obowiązkowy i nie może być wyłączona przez pracodawcę.

CZY MOŻNA OTRZYMAĆ KILKA ODPRAW EMERYTALNYCH?

Tak, jeśli pracownik był zatrudniony u kilku pracodawców i przechodził na rentę lub emeryturę równocześnie lub kolejno, może otrzymać odprawy od każdego z nich.

CZY ODPRAWA EMERYTALNA PODLEGA OPODATKOWANIU?

Tak, odprawa jest opodatkowana podatkiem dochodowym od osób fizycznych i podlega składkom ZUS.

CZY ODPRAWA NALEŻY SIĘ W KAŻDYM PRZYPADKU PRZEJŚCIA NA RENTĘ LUB EMERYTURĘ?

Nie, odprawa należy się tylko wtedy, gdy rozwiązanie umowy o pracę następuje w bezpośrednim związku z przejściem na rentę lub emeryturę.

CZY PRACODAWCA MOŻE UNIKNĄĆ WYPŁATY?

Nie, jeżeli pracownik spełnia wszystkie warunki nabycia prawa do odprawy, pracodawca ma obowiązek jej wypłaty.

KIEDY NALEŻY WYPŁACIĆ ODPRAWĘ EMERYTALNĄ?

Odprawę emerytalną wypłaca pracodawca, który jest zobowiązany do przekazania jej pracownikowi, który przeszedł na emeryturę.

• Odprawę emerytalną należy wypłacić niezwłocznie po rozwiązaniu stosunku pracy w związku z przejściem pracownika na emeryturę. Oznacza to, że odprawa powinna być przekazana pracownikowi w dniu ustania zatrudnienia lub najpóźniej w kolejnym terminie wypłaty wynagrodzenia, zgodnie z zasadami obowiązującymi u danego pracodawcy.
• W przypadku, gdy pracownik nie wiedział, iż nabył ustawowe prawo do odprawy, to w ciągu trzech lat od ustania stosunku pracy może dochodzić roszczeń z tytułu wypłaty odprawy od pracodawcy.

Warto również zapamiętać przypadki, kiedy odprawa emerytalna nie przysługuje:

• Jeśli pracownik rozwiąże umowę za porozumieniem stron przed osiągnięciem wieku emerytalnego – w takiej sytuacji nie można uznać, że zakończenie zatrudnienia nastąpiło w związku z przejściem na emeryturę.
• Jeśli pracownik po zakończeniu stosunku pracy otrzymuje świadczenie przedemerytalne – ponieważ nie jest to jeszcze emerytura, rozwiązanie umowy nie spełnia warunków do otrzymania odprawy.

Odprawa pośmiertna

W zakresie odprawy pośmiertnej należy zapamiętać kilka najważniejszych kwestii.

• PODSTAWA PRAWNA ODPRAWY – art. 93 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy;
• UPRAWNIENI DO ODPRAWY POŚMIERTNEJ:
  • małżonek (chyba że jest w separacji) oraz inni członkowie rodziny, którzy spełniają warunki do uzyskania renty rodzinnej zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeń społecznych;
  • odprawa pośmiertna jest dzielona równą częścią między wszystkich uprawnionych członków rodziny, chyba że zostaje tylko jeden uprawniony członek rodziny, wówczas przysługuje mu połowa odpowiedniej kwoty;
• WARUNKI PRZYZNANIA ODPRAWY POŚMIERTNEJ:
  • odprawa pośmiertna przysługuje, jeśli pracownik zmarł w czasie trwania stosunku pracy lub w okresie, kiedy pobierał zasiłek z tytułu niezdolności do pracy (np. z powodu choroby);
  • celem odprawy jest wsparcie finansowe dla rodziny zmarłego pracownika, niezależnie od innych roszczeń, które mogą być zgłoszone przez inne osoby;
• WYSOKOŚĆ ODPRAWY POŚMIERTNEJ – odprawa zależy od stażu pracy zmarłego u obecnego pracodawcy:
  • jeśli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat, odprawa wynosi miesięczne wynagrodzenie;
  • jeśli pracownik był zatrudniony co najmniej 10 lat, odprawa wynosi 3-miesięczne wynagrodzenie;
  • jeśli pracownik był zatrudniony co najmniej 15 lat, odprawa wynosi 6-miesięczne wynagrodzenie;
• PODZIAŁ ODPRAWY – odprawa pośmiertna dzielona jest równie między wszystkich uprawnionych członków rodziny. Jeżeli po zmarłym pracowniku pozostaje tylko jeden uprawniony członek rodziny, to odprawa należy się jemu w wysokości połowy odpowiedniej kwoty (czyli 1/2 wynagrodzenia miesięcznego, 3-miesięcznego lub 6-miesięcznego, w zależności od stażu pracy);

CZY WYPŁATA ODPRAWY POŚMIERTNEJ JEST OBOWIĄZKOWA?

Tak, wypłata odprawy pośmiertnej jest obowiązkowa. Pracodawca ma obowiązek jej wypłaty w przypadku śmierci pracownika, niezależnie od innych roszczeń, które mogą być zgłoszone przez inne podmioty.

JAKI JEST TERMIN WYPŁATY ODPRAWY POŚMIERTNEJ?

Po śmierci pracownika odprawa pośmiertna musi zostać wypłacona, zgodnie z przepisami, powinna być wypłacona jak najszybciej, najlepiej w ciągu miesiąca od momentu śmierci pracownika.

WYPŁATA ODPRAWY POŚMIERTNEJ

Wypłaca ją pracodawca, który jest zobowiązany do przekazania jej uprawnionym członkom rodziny zmarłego pracownika.

Odprawa z powodu zwolnienia (indywidualnego bądź grupowego)

Ustawa o zwolnieniach grupowych przewiduje dwa rodzaje zwolnień podjętych z przyczyn niezależnych od pracowników, tj. zwolnienia indywidualne i grupowe. Niezależnie jednak od rodzaju zwolnienia pracownikom przysługuje pieniężna odprawa.

Zwolnienie indywidualne

Ustawę o zwolnieniach grupowych stosuje się nie tylko do zwolnień grupowych, o których mowa poniżej, ale również tych idywidualnych, jeśli rozwiązanie stosunku pracy następuje z przyczyny leżącej wyłącznie po stronie pracodawcy.

Przepis art. 10 Ustawy o zwolnieniach grupowych reguluje zwolnienia indywidualne i odnosi się do:

• pracodawców zatrudniających co najmniej 20 pracowników,
• którzy w okresie nieprzekraczającym 30 dni, z przyczyn niedotyczących pracowników wypowiadają lub rozwiązują za porozumieniem stron umowy o pracę z mniejszą liczbą pracowników niż wynikająca z limitów ustawowych,
• a przyczyna wypowiedzenia lub rozwiązania umowy na mocy porozumienia jest wyłączną przyczyną uzasadniającą zakończenie stosunku pracy.

Tym samym głównymi przesłankami prawa do odprawy przysługującej pracownikowi w związku z tzw. zwolnieniem indywidualnym są:

• rozwiązanie umowy o pracę oraz
• wyłączność przyczyny niedotyczącej pracownika (wina po stronie pracodawcy).

Zwolnienie grupowe

Zgodnie z przepisem art. 1 Ustawy o zwolnieniach grupowych przepisy ustawy stosuje się w razie konieczności rozwiązania przez pracodawcę zatrudniającego co najmniej 20 pracowników stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, w drodze wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę, a także na mocy porozumienia stron, jeżeli w okresie nieprzekraczającym 30 dni zwolnienie obejmuje co najmniej:

• 10 pracowników, gdy pracodawca zatrudnia mniej niż 100 pracowników;
• 10% pracowników, gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 100, jednakże mniej niż 300 pracowników;
• 30 pracowników, gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 300 lub więcej pracowników.

Ustęp 2 analizowanego przepisu stanowi, że w celu obliczenia liczby zwolnień rozwiązanie umów o pracę następujące z inicjatywy pracodawcy z jednej lub kilku przyczyn nie związanych z osobą pracownika jest traktowane na równi ze zwolnieniem grupowym, pod warunkiem że zwolnienia obejmują co najmniej 5 osób.

Dodatkowo wskazać należy, że Ustawę o zwolnieniach grupowych stosuje się do pracowników bez względu na typ umowy o pracę, który łączy ich z zakładem pracy.

Więcej o odprawie dla pracowników za zwolnienia w pracy przeczytasz tutaj.

Wysokość odprawy przy zwolnieniach indywidualnych i grupowych

Zarówno w razie zwolnień grupowych jak i zwolnień indywidualnych, pracownikowi przysługuje odprawa pieniężna w wysokości:

• jednomiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 2 lata;
• dwumiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy od 2 do 8 lat;
• trzymiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy ponad 8 lat.

Podsumowanie

Odprawy dla pracowników stanowią ważny element prawa pracy, albowiem mają na celu zabezpieczenie finansowe w różnych życiowych sytuacjach związanych z zakończeniem stosunku pracy. W zależności od okoliczności pracownicy mogą liczyć na różne rodzaje odpraw, tj. odprawę emerytalną, odprawę rentową czy też odprawę pośmiertną, którą wypłaca się członkom jego rodziny. Każda z odpraw wiąże się z określonymi warunkami, które muszą zostać spełnione, aby pracownik mógł je otrzymać.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o likwidacji stanowiska w miejscu pracy a ochronie pracownika, to przeczytaj ten artykuł.

Źródła:

1. A. Sobczyk (red.), Kodeks pracy. Komentarz. Wyd. 5, Warszawa 2020
2. K. Walczak (red.), Kodeks pracy, Komentarz, Wyd. 32, Warszawa 2020
3. T. Niedziński, Edyta Nurzyńska-Wereszczyńska, Ustawa o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Komentarz [w:] Ustawa o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Komentarz praktyczny z orzecznictwem i przykładami. Kazusy. Wzory pism. Schematy, tabele, Warszawa 2016.