Interpelacja poselska w sprawie zatrudnienia współmałżonka

Szanowna Pani Minister! Zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. osoba prowadząca własną działalność gospodarczą nie może zatrudnić współmałżonka na prawach pracownika. W przypadku takiego zatrudnienia automatycznie staje się on współwłaścicielem firmy. Wiąże się to z kolei z koniecznością odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne w pełnej kwocie, jaka obowiązuje współprowadzącego firmę. Kwota miesięcznej składki odprowadzanej do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wynosi, jak wiadomo, ok. 900 zł, co szczególnie dla małych, rodzinnych firm jest sporym obciążeniem. Dla tego typu działalności gospodarczej niekiedy dużą trudnością jest uzyskanie miesięcznych dochodów wystarczających na pokrycie wymienionych składek ZUS. Natomiast w przypadku zatrudnienia na prawach pracownika składka ubezpieczenia jest znacznie mniej uciążliwa dla budżetu małej firmy.

Pani Minister, mając na uwadze powyższe, zwracamy się do Pani z następującym pytaniem: Czy Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej nie rozważa możliwości zmiany zapisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, tak aby możliwe było zatrudnianie współmałżonków na prawach pracownika?

Z poważaniem

Posłowie Robert Telus i Krzysztof Sońta

Warszawa, dnia 5 sierpnia 2010 r.

Odpowiedź ministra pracy i polityki społecznej na interpelację nr 17737 w sprawie zatrudnienia współmałżonka przez prowadzącego działalność gospodarczą

W odpowiedzi na wystąpienie Pana Marszałka z dnia 25 sierpnia 2010 r., znak: SPS-023-17737/10, dotyczące interpelacji posła Roberta Telusa i posła Krzysztofa Sońty w sprawie zatrudnienia współmałżonka przez prowadzącego działalność gospodarczą uprzejmie wyjaśniam, co następuje.

Pracownikiem może być osoba fizyczna, która ukończyła 18 lat i jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 i art. 22 § 2 K.p.), natomiast pracodawcą może być jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników (art. 3 K.p.).

Przepisy Kodeksu pracy nie zawierają ograniczeń dotyczących zatrudnienia na podstawie stosunku pracy między osobami fizycznymi występującymi jako pracownik i pracodawca, pozostającymi w związku małżeńskim czy będącymi członkami rodziny. Ograniczenia takie mogą wynikać z przepisów pragmatyk służbowych regulujących w sposób szczególny stosunki pracy określonych grup pracowników, np. art. 26 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 223, poz. 1458), na podstawie którego małżonkowie oraz osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia włącznie lub powinowactwa pierwszego stopnia oraz w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli nie mogą być zatrudnieni w jednostkach samorządowych objętych przepisami tej ustawy, jeżeli powstałby między tymi osobami stosunek bezpośredniej podległości służbowej. Dodatkowo można także wskazać art. 79 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz. U. Nr 227, poz. 1505, z późn. zm.), zgodnie z którym w urzędzie nie może powstać stosunek podległości służbowej między małżonkami oraz osobami pozostającymi ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia włącznie lub powinowactwa pierwszego stopnia oraz stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli.

Konieczną przesłanką istnienia stosunku pracy między małżonkami jest to, aby umówiona praca była świadczona w warunkach właściwych i charakterystycznych dla stosunku pracy, które są określone w art. 22 § 1 K.p. Zgodnie bowiem z tym przepisem przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem. Oznacza to zatem, że konstytutywnymi elementami stosunku pracy są: dobrowolność, osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły, podporządkowanie, wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko związane z zatrudnieniem i odpłatny charakter zatrudnienia.

W związku z powyższym można stwierdzić, że nie ma przeszkód prawnych, aby w charakterze pracownika mógł być zatrudniony współmałżonek osoby fizycznej będącej pracodawcą, jeżeli w stosunku pracy między małżonkami będą występowały powyższe elementy stosunku pracy, a w szczególności podstawowa dla tego stosunku cecha podporządkowania pracownika pracodawcy.

Możliwość zawierania umów o pracę między małżonkami lub innymi członkami rodziny, jeżeli są spełnione cechy stosunku pracy w takim zatrudnieniu, potwierdza ugruntowane orzecznictwo Sądu Najwyższego. I tak w wyrokach z dnia 15 stycznia 2007 r. (I UK 208/06, LES nr 470025) odnoszącym się do małżonków, z dnia 1 września 2009 r. (I UK 94/09, LEX nr 551057) odnoszącym się do zatrudnienia brata, z dnia 19 września 2003 r. (II UK 41/03, OSNP z 2004 r. nr 11, poz. 199) odnoszącym się do zatrudnienia córki sąd przyjął, że stwierdzenie zatrudnienia osoby bliskiej pracodawcy wymaga jednoznacznych ustaleń, iż zostały spełnione warunki podjęcia takiego zatrudnienia oraz że miało miejsce wykonywanie obowiązków w sposób charakterystyczny dla stosunku pracy.

Natomiast na mocy art. 8 ust. 1 (w związku z ust. 2 i 11) ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.) za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy. Natomiast jeżeli pracownik spełnia kryteria określone dla osób współpracujących, o których mowa w ust. 11, dla celów ubezpieczeń społecznych jest traktowany jako osoba współpracująca.

Osobą współpracującą z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność jest małżonek, dziecko własne, dziecko drugiego małżonka i dziecko przysposobione, rodzic, macocha i ojczym oraz osoba przysposabiająca, jeżeli pozostaje z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracuje przy prowadzeniu działalności.

Ustalając czy członek rodziny może być uznany za osobę współpracującą, nie bierze się pod uwagę ani okresu, przez który współpraca jest wykonywana, ani wymiaru czasu pracy, ani wieku osoby współpracującej. Kolejnym warunkiem, jaki jest konieczny do uznania danej osoby za osobę współpracującą z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność, jest zaliczenie tej osoby do kręgu osób najbliższych dla osoby prowadzącej pozarolniczą działalność. Za osobę tę może być jednak uznany jedynie ten krewny, który pozostaje z osobą prowadzącą działalność we wspólnym gospodarstwie domowym. Przy określaniu prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego należy brać pod uwagę nie tylko adres zameldowania (zamieszkania), lecz także takie okoliczności, jak m.in. prowadzenie wspólnego budżetu domowego oraz współpracę w załatwianiu codziennych spraw życiowych. Decyduje przede wszystkim więź społeczno-gospodarcza między określonymi osobami bliskimi.

Podsumowując, współpracujący to członkowie najbliższej rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym z osobą prowadzącą działalność, przyczyniający się do prowadzenia działalności, działający na rzecz i w imieniu osoby prowadzącej działalność. To osoby zaangażowane w prowadzenie działalności, pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym – korzystające zarówno z zysków, które przynosi ta działalność, jak i ponoszące skutki ewentualnych błędów w jej prowadzeniu. W szczególności dotyczy to małżonków współpracujących ze sobą przy prowadzeniu działalności. Stąd przepisy o ubezpieczeniach społecznych – w zakresie obowiązków i praw związanych z tymi ubezpieczeniami traktują na równi osoby prowadzące działalność pozarolniczą oraz osoby z nimi współpracujące.

Zasada stanowiąca, że pracownik spełniający powyższe kryteria dla celów ubezpieczeń społecznych traktowany jest jak osoba współpracująca, nie ma jednak zastosowania, jeżeli współmałżonek jednego ze wspólników spółki cywilnej zawarł umowę o pracę z tą spółką. Dla ustalenia tytułu ubezpieczeń społecznych nie ma znaczenia fakt, iż zatrudniona w spółce cywilnej osoba pozostaje z jednym ze wspólników tej spółki w związku małżeńskim i prowadzi z nim wspólne gospodarstwo domowe. Osoba ma zawartą umowę o pracę ze spółką cywilną będącą jej pracodawcą (a nie z konkretną osobą prowadzącą pozarolniczą działalność) i podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu umowy o pracę. Ustalając czy członek rodziny może być uznany za osobę współpracującą, nie bierze się pod uwagę ani okresu, przez który współpraca jest wykonywana, ani wymiaru czasu pracy, ani wieku osoby współpracującej.

Podana na wstępie definicja osoby współpracującej przy prowadzeniu pozarolniczej działalności nie ma zastosowania do osób, z którymi została zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego.

Osoby współpracujące z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność podlegają z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym na takich samych zasadach jak ci przedsiębiorcy. Obowiązkowo podlegają ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu, zdrowotnemu oraz dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu. Obowiązek ubezpieczeń w przypadku osoby współpracującej istnieje w okresie od dnia rozpoczęcia wykonywania współpracy do dnia jej zakończenia. Składki ubezpieczeniowe za osobę współpracującą są w całości finansowane przez prowadzącego działalność, który w stosunku do tej osoby jest płatnikiem składek. A podstawę wymiaru składek dla tych osób stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek Oznacza to, że ww. podstawa wymiaru składek może zostać zadeklarowana w stosunku do osób, które z tytułu współpracy z osobą prowadzącą działalność gospodarczą osiągają znacznie, nawet wielokrotnie wyższe przychody. Zdecydowana większość osób ma zadeklarowaną (niezależnie od faktycznych dochodów) minimalną ustawowo dopuszczoną kwotę podstawy wymiaru składek dla celów społecznych.

Należy jednak zwrócić uwagę, że podstawa została skalkulowana na tym poziomie w celu umożliwienia otrzymania odpowiedniej wysokości przyszłych świadczeń. Należy bowiem brać pod uwagę, że kwoty podstawy wymiaru składek rzutują na wysokości obliczanych od tych kwot świadczeń (emerytur, rent, zasiłków chorobowych i macierzyńskich).

Należy wziąć powyższe pod uwagę porównując sytuację osób współpracujących z pracownikami, dla których podstawę wymiaru składek stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Kwota 1317 zł jest tylko wymaganym – dla osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy – minimalnym wynagrodzeniem, a nie odzwierciedleniem faktycznie osiąganych przychodów przez wszystkich pracowników. Porównując to do wymaganej podstawy dla osób prowadzących pozarolniczą działalność, a co za tym idzie współpracujących, wynoszącej w 2010 r. 1 887,60 zł, nie można potwierdzić, że mamy do czynienia z bardzo dużym zróżnicowaniem podstaw wymiaru składek, a co z tym związane – wysokości opłaconych składek.

Podsumowując powyższe, należy stwierdzić, że nie ma podstaw do zmiany obowiązującego stanu prawnego.

Minister Jolanta Fedak