Urlop macierzyński – komu przysługuje i ile trwa? Kompendium 2025

Rodzice i opiekunowie dzieci mogą korzystać ze szczególnych przywilejów przewidzianych w przepisach. Jednym z nich jest prawo do urlopu macierzyńskiego w przypadku urodzenia lub przyjęcia na wychowanie dziecka, lub dzieci. W dzisiejszej publikacji opiszemy temat urlopu macierzyńskiego, odpowiemy między innymi na pytanie, komu przysługuje, jaki jest jego wymiar, ile trwa, a także poruszymy kontrowersyjną kwestię czy pracownikowi, który przebywa na urlopie macierzyńskim, przysługuje premia prowizyjna wypracowana przed urlopem.

Komu przysługuje urlop macierzyński?

Urlop macierzyński lub urlop na prawach urlopu macierzyńskiego przysługuje matce i ojcu, w wymiarze, w jakim nie wykorzystała go matka. W niektórych okolicznościach przepisy dopuszczają możliwość złożenia wniosku o urlop macierzyński przez członka najbliższej rodziny, będą to następujące przypadki:

• śmierć matki,
• porzucenie dziecka przez matkę,
• orzeczenie wobec matki niezdolności do samodzielnej egzystencji,
• pobyt matki w szpitalu lub zakładzie leczniczym z uwagi na stan zdrowia.

Z uwagi na brak ustawowej definicji członka najbliższej rodziny najczęściej za członków najbliższej rodziny uważa się rodziców, rodzeństwo matki lub ojca.

Wymiar urlopu macierzyńskiego

Wymiar urlopu macierzyńskiego zależy od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie i został określony w ustawie Kodeks pracy.

Przyszła matka może skorzystać z urlopu macierzyńskiego już przed przewidywaną datą porodu, jednak wówczas wymiar tego urlopu nie może przekroczyć więcej niż 6 tygodni.

Zasady wykorzystania urlopu macierzyńskiego

Pierwszym dniem urlopu macierzyńskiego jest dzień porodu. Nie można zrzec się prawa do urlopu macierzyńskiego, z tym że po wykorzystaniu 14 tygodni urlopu pracownica może powrócić do pracy pod pewnymi warunkami:

• pozostałą część urlopu wykorzysta ojciec dziecka,
• pracownica złoży najpóźniej w terminie 7 dni wniosek do pracodawcy, w którym poinformuje o dacie powrotu do pracy i załączy kopię wniosku ojca o przejęciu pozostałej części urlopu macierzyńskiego.

Ojciec dziecka musi złożyć wniosek o urlop macierzyński do swojego pracodawcy najpóźniej w terminie 14 dni przed rozpoczęciem urlopu, do którego załącza:

• odpis aktu urodzenia dziecka,
• oświadczenie matki o rezygnacji z dalszej części urlopu macierzyńskiego.

Jeśli wobec matki orzeczona zostanie niezdolność do samodzielnej egzystencji, to może ona zrezygnować z urlopu macierzyńskiego już po 8 tygodniach po porodzie. Wówczas pozostałą część urlopu wykorzysta ojciec lub członek najbliższej rodziny.

Skrócony urlop macierzyński

Z przyczyn losowych może dojść do skrócenia urlopu macierzyńskiego do 8 tygodni, będzie to miało miejsce w sytuacji:

• urodzenia martwego dziecka,
• poronienia,
• śmierci dziecka przed upływem 8 tygodnia życia.

Ustawodawca uznał, że okres 8 tygodni jest niezbędny na regenerację sił po porodzie. W takim przypadku należy złożyć wniosek do pracodawcy, załączając akt urodzenia z odpowiednią adnotacją. W przypadku poronienia mogą być konieczne badania DNA, które pozwolą na ustalenie płci dziecka. Takie same przepisy odnoszą się również do osób, które prowadzą działalność gospodarczą.

Pobyt nowo narodzonego dziecka w szpitalu

Jeśli po urodzeniu dziecka okazałoby się, że musi na dłużej pozostać w szpitalu, matka dziecka po wykorzystaniu 8 tygodni urlopu może złożyć wniosek do pracodawcy o przerwanie urlopu macierzyńskiego. W takim przypadku pozostała część urlopu zostanie wykorzystana po powrocie dziecka do domu. Pracodawca powinien umożliwić powrót do pracy i udzielić urlopu po hospitalizacji dziecka.

Wysokość zasiłku macierzyńskiego

Zasady wyliczania miesięcznej wysokości podstawy do obliczania zasiłku macierzyńskiego zostały uregulowane w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Zasiłek macierzyński przysługuje przez okres ustalony przepisami Kodeksu pracy, jako okres urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego oraz urlopu ojcowskiego.

Przykład 1

Pani Jola urodziła dziecko 1 lipca 2024 roku. W ciągu 21 dni od porodu złożyła do swojego pracodawcy wniosek o udzielenie urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego. Wówczas przez cały okres zarówno urlopu pani Jola będzie otrzymywała zasiłek macierzyński w wysokości 81,5 % podstawy wymiaru składek społecznych.

Przykład 2

Pani Katarzyna po urodzeniu dziecka nie złożyła w terminie 21 dni wniosku o udzielenie urlopu rodzicielskiego po urlopie macierzyńskim. Dziecko urodziło się 8 sierpnia 2024 r. W takim przypadku zasiłek macierzyński będzie wypłacany w wysokości 100% do 25 grudnia 2024 r. Jeżeli po tym czasie zdecyduje się na urlop rodzicielski, to jeszcze przez 6 tygodni otrzyma zasiłek w wysokości 100% a przez pozostałe 35 tygodni będzie to 70% podstawy wymiaru składek.

Świadczenie rodzicielskie w wysokości 1.000 zł

W ustawie o świadczeniach rodzinnych opisany został tryb przyznawania świadczenia rodzicielskiego w wysokości 1.000 zł.

Przykład 3

Podstawa zasiłku macierzyńskiego wynosi 900 zł, od tej kwoty podatek dochodowy wynosi 108 zł (900 zł x 12%). Zasiłek macierzyński po pomniejszeniu o zaliczkę na podatek dochodowy wynosi 792 zł (900 zł – 108 zł). W tym przypadku kwota podwyższenia będzie wynosiła 208 zł (1.000 zł – 792 zł).

Podstawa wymiaru zasiłku macierzyńskiego

Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego wynikają z ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Pracownikowi, który nabył uprawnienia do wypłaty zasiłku macierzyńskiego, pracodawca ma obowiązek ustalić w prawidłowej wysokości podstawę, w której znajdą się zarówno składniki wynagrodzenia wypłacane za okresy miesięczne, jak i te przysługujące za okresy dłuższe niż miesiąc.

Zasady ustalania składek na ubezpieczenia społeczne

W sprawie szczególnych zasad ustalania składek na ubezpieczenia społeczne obowiązuje Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, w którym znajdziemy informację na temat tych przychodów pracownika, które nie znajdą się w podstawie do naliczania składek społecznych. Znajduje się tam m.in. dość kontrowersyjny zapis, który od lat budzi emocje.

Z zapytaniem w sprawie wliczania prowizji do podstawy wymiaru zasiłków chorobowych zwrócił się przedsiębiorca do ZUS znak sprawy: WPI/200000/43/387/2022 z dnia 4 kwietnia 2022 r. W tym przypadku prawo do wypłaty prowizji nie zależy od tego czy pracownik jest obecny lub nieobecny w pracy i taki zapis znalazł się w obwieszczeniu wydanym przez pracodawcę. Wynagrodzenie prowizyjne pracownika nie będzie pomniejszane za czas niezdolności do pracy i prowizja będzie wypłacana nawet w okresie nieobecności pracownika, o ile spełnia warunki do jej otrzymania. Przedsiębiorca w tym konkretnym przypadku stoi na stanowisku, że nie musi wliczać prowizji do podstawy obliczania zasiłku chorobowego i wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy spowodowanej chorobą. W ocenie przedsiębiorcy ma to również zastosowanie do składek na ubezpieczenie chorobowe. ZUS uznał stanowisko przedsiębiorcy za nieprawidłowe, w uzasadnieniu czytamy m.in. Jeśli zasady finansowania i przyznawania wynagrodzenia w formie prowizji wynikają z umów o pracę oraz wydanego przez przedsiębiorcę obwieszczenia, a nie z przepisów prawa pracy w rozumieniu ustawy Kodeks pracy, tj. układu zbiorowego pracy, regulaminu wynagradzania lub przepisów o wynagradzaniu, to prowizja znajdzie się w podstawie do zasiłku chorobowego. Zatem w opisanym stanie faktycznym przychód pracownika w postaci prowizji wypłacany w okresie pobierania wynagrodzenia za czas choroby, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego nie podlega wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne na podstawie § 2 ust. 1 pkt 24 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej.

Jak się okazuje w tym przypadku dla ZUS kluczowa była forma, w jakiej zostały uregulowane zasady wypłaty wynagrodzenia prowizyjnego w firmie i to zaważyło na rozstrzygnięciu.

Wynagrodzenie prowizyjne w podstawie wymiaru zasiłku macierzyńskiego

Pracodawcy stosują różne systemy wynagradzania pracowników. Najczęściej jest to system czasowy – miesięczny lub godzinowy, ale może to być również forma wynagrodzenia, która jest uzależniona od osiąganych przez pracownika wyników. Przykładem może być wynagrodzenie akordowe czy prowizyjne. Nic nie stoi również na przeszkodzie, aby wynagrodzenie było wypłacane w systemie mieszanym, np. czasowo-prowizyjnym. Wynagrodzenie prowizyjne przy zatrudnieniu na umowę o pracę najczęściej wypłacane jest w okresach miesięcznych i zależy od osiągniętych wyników. Termin wypłaty wynagrodzenia prowizyjnego jest możliwy po zakończeniu jakiegoś okresu, najczęściej miesiąca. Zasady i terminy wypłat prowizji są uregulowane w wewnętrznych przepisach obowiązujących u danego pracodawcy.

Premia prowizyjna wypracowana przed urlopem – czy przysługuje również pracownikowi, który obecnie przebywa na urlopie macierzyńskim?

Odpowiedź na pytanie, czy premia prowizyjna wypłacona przed urlopem przysługuje pracownikowi, który przebywa na urlopie nie jest wcale taka oczywista i prosta. Nie ma przepisów, które wprost dawałyby odpowiedź na to pytanie, dlatego przywołany zostanie wyrok Sądu Najwyższego sygn. akt II PK 348/14 z dnia 18 lutego 2016 roku, w którym rozstała rozstrzygnięta takiego typu sprawa. W opisanym stanie faktycznym czytamy, że do podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego nie została doliczona prowizja i jednocześnie w tym czasie pracownica nie otrzymywała wypłat wynagrodzenia prowizyjnego. W ocenie sądów pierwszej i drugiej instancji prowizja jest składnikiem wynagrodzenia, ale w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy nie przysługuje wynagrodzenie, tylko zasiłek macierzyński. Zgodnie z ustawą Kodeks pracy za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wtedy, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią. W ocenie sądów prowizja jest składnikiem wynagrodzenia, a więc nie może występować samodzielnie. Dalej czytamy, że pracownica powinna otrzymywać zasiłek macierzyński w wysokości uwzględniającej kwoty wypłacanych wcześniej dodatków prowizyjnych, ale nie przysługiwało jej prawo do otrzymania prowizji w okresie zasiłkowym.

Sąd Najwyższy nie przyznał racji co do zasadności wypłaty prowizji w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego. W uzasadnieniu czytamy m.in., że pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia prowizyjnego w przypadku braku wyraźnych uzgodnień umownych w tym zakresie oraz braku wyraźnych przepisów zakładowego lub ponadzakładowego prawa pracy o przysługiwaniu prowizji także za okresy niewykonywania pracy.

Z przywołanego wyroku SN wypływa wniosek, że kluczowe w sprawie wypłaty premii prowizyjnej wypracowanej przed urlopem macierzyńskim będzie ustalenie, czy w danym zakładzie pracy obowiązują przepisy wynikające z układów zbiorowych pracy lub przepisy o wynagradzaniu, w których kwestia wypłaty prowizji została wyraźnie uregulowana.

Praca na urlopie macierzyńskim

Wiele osób, które przebywają na urlopie związanym z rodzicielstwem zastanawia się, czy może podjąć zatrudnienie w czasie trwania tego urlopu? Zgodnie z ustawą Kodeks pracy taka możliwość istnieje.

W przepisach nie mówi się nic na temat podejmowania pracy u innego pracodawcy. Zgodnie z wyjaśnieniami Państwowej Inspekcji Pracy (PIP) ustawodawca nie zabrania takiego zatrudnienia i nie ogranicza również wymiaru czasu pracy w takim przypadku. Oznacza to, że przebywając na urlopie związanym z rodzicielstwem można zatrudnić nawet na cały etat u innego pracodawcy. Forma zawartej umowy nie ma znaczenia, może to być zarówno umowa o pracę, jak i umowa zlecenie czy umowa o dzieło.

Przykład 4

Pani Ania urodziła jedno dziecko i korzysta z urlopu macierzyńskiego. Po upływie 17 tygodni tego urlopu zastanawia się, czy może podjąć pracę u swojego pracodawcy będąc jednocześnie na urlopie macierzyńskim? Dopiero po upływie 20 tygodni urlopu pani Ania jeśli zdecyduje się na urlop rodzicielski będzie mogła myśleć o podjęciu pracy, ale maksymalnie w wymiarze ½ etatu.

Przykład 5

Pani Klaudia przebywa na urlopie macierzyńskim i zastanawia się czy może podjąć pracę u innego pracodawcy? W tej sytuacji przepisy nie zabraniają podjęcia pracy, z tym żę nowy pracodawca będzie zobowiązany odprowadzić wszystkie składki zarówno społeczne, jak i składkę zdrowotną za panią Klaudię do ZUS.,/p>

Przykład 6

Pani Ewa przebywa na urlopie macierzyńskim i chce zawrzeć umowę cywilnoprawną z własnym pracodawcą i zastanawia się czy jest to możliwe? W takim przypadku przepisy nie zabraniają podjęcia takiej aktywności zawodowej. Można podpisać umowę zlecenie, czy umowę o dzieło jednocześnie przebywając na urlopie wychowawczym.

Prowadzenie działalności gospodarczej w trakcie urlopu macierzyńskiego

Osoby, które prowadzą działalność gospodarczą mogą na takich samych zasadach korzystać z urlopu macierzyńskiego, jak pozostali pod warunkiem, że zgłosili się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. W tej sytuacji przedsiębiorca, który wybrał ulgę na start z tej opcji nie skorzysta. Pamiętajmy jednak, że w podstawie do naliczania zasiłku macierzyńskiego znajdzie się kwota, od której naliczane są składki na ubezpieczenia społeczne przedsiębiorcy. Jeśli będzie opłacany ZUS preferencyjny, to w podstawie znajduje się 30% minimalnego wynagrodzenia za pracę. Podobnie może być w przypadku, gdy przedsiębiorca opłaca Mały ZUS Plus. Niektórzy przedsiębiorcy decydują się na podwyższenie podstawy do naliczania zasiłku chorobowego, tylko w takim przypadku należy pamiętać, że do zasiłku macierzyńskiego jest brana podstawa z 12 miesięcy przed nabyciem uprawnień.

Przykład 7

Pani Agata uzyskała uprawnienia do wypłaty zasiłku macierzyńskiego od lipca 2024 r. W działalności gospodarczej opłaca Duży ZUS. W takim przypadku do wyliczenia podstawy do zasiłku macierzyńskiego brane są pod uwagę miesiące lipiec-grudzień 2023 r. i styczeń-czerwiec 2024 r. Od stycznia 2024 r. pani Agata zwiększyła podstawę do naliczania składek ZUS do kwoty 6.000 zł.

Wyliczenie podstawy do zasiłku macierzyńskiego:

• 24.966 zł za 2023 rok (4.161 zł x 6 miesięcy),
• 36.000 zł za 2024 rok (6.000 zł x 6 miesięcy),
• 5.080,50 zł – podstawa do zasiłku macierzyńskiego, jako średnia z 12 miesięcy (24.966 zł + 36.000 = 60.966 : 12 miesięcy)

Przykład 8

Pani Aneta prowadzi działalność gospodarczą i opłaca ZUS preferencyjny. Od lipca 2024 roku jest na zasiłku macierzyńskim. W takim przypadku do naliczenia podstawy należy wziąć pod uwagę podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne od lipca – grudnia 2023 r. 1.080 zł (3.600 zł x 30%) i od stycznia – czerwca 2024 r. wynosi 1.272,60 zł (4.242 zł x 30%). ,/p>

Wyliczenie podstawy do zasiłku macierzyńskiego:

• 6.480 zł za 2023 rok (1.080 zł x 6 miesięcy),
• 7.635,60 zł za 2024 rok (1.272,60 zł x 6 miesięcy),
• 1.176,30 zł – podstawa do zasiłku macierzyńskiego, jako średnia z 12 miesięcy (6.480 zł + 7.635,60 = 14.115,60 : 12 miesięcy)

Jeśli kwota zasiłku macierzyńskiego okazuje się zbyt niska, to w takim przypadkach przedsiębiorcy bardzo często decydują się na prowadzenie działalności gospodarczej w trakcie urlopu rodzicielskiego.

Podsumowanie

W dzisiejszej publikacji opisaliśmy temat związany z urlopem macierzyńskim a dodatkowo szukaliśmy odpowiedzi na pytanie, czy premia prowizyjna wypracowana przed urlopem przysługuje pracownikowi, który przebywa na urlopie macierzyńskim.

Urlop macierzyński przysługuje rodzicom dziecka, ale również opiekunom czy rodzinom zastępczym. Wymiar urlopu został określony w ustawie Kodeks pracy i zależy od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie.

Wysokość zasiłku macierzyńskiego może wynosić, 100%, 81,5% lub 70% w zależności od tego czy wypłata będzie dotyczyła samego urlopu macierzyńskiego, czy może urlopu rodzicielskiego czy urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze.

W podstawie do naliczania zasiłku macierzyńskiego znajdą się zarówno stałe, jak i zmienne składniki wynagrodzenia wypłacane w okresach miesięcznych, kwartalnych czy rocznych w okresie ostatnich 12 miesięcy przed nabyciem uprawnień. Jeśli komuś nie przysługuje zasiłek macierzyński może ubiegać się o wypłatę świadczenia rodzicielskiego w wysokości 1.000 zł.

W trakcie urlopu macierzyńskiego można podejmować zatrudnienie u swojego pracodawcy, pod pewnymi warunkami. Nie ma ograniczeń co do podejmowania pracy u obcego pracodawcy. Tak samo przedsiębiorcy mogą prowadzić działalność gospodarczą i jednocześnie pobierać zasiłek macierzyński.

Co do wypłaty prowizji w trakcie urlopu macierzyńskiego nie ma możliwości udzielenia jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, ponieważ w indywidualnych sprawach decydujące mogą okazać się szczegóły.

W opinii sądów prowizja powinna się znaleźć w podstawie do naliczania zasiłku macierzyńskiego, ale tylko za okres, w którym było wypłacane wynagrodzenie.

Przepisy Rozporządzenia dają furtkę do wypłaty składników wynagrodzenia również w okresie pobierania m.in. zasiłku macierzyńskiego, ale pod warunkiem spełnienia warunków wynikających z tego aktu prawnego. Mowa jest o obowiązkowym zapisie w postanowieniach układów zbiorowych pracy lub przepisów o wynagradzaniu. Jak się okazuje, ZUS skrupulatnie przestrzega tej nomenklatury, czemu dał wyraz w przywołanej interpretacji. Na tej podstawie można domniemywać, że jeśli znajdzie się zapis o wypłacie prowizji w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego w układzie zbiorowym pracy lub w przepisach o wynagradzaniu, to osoba uprawniona otrzyma taką prowizję również w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego.

Końcowo warto podkreślić, że każdy przypadek może być inny, dlatego jeśli pracodawca nie ma pewności, czy dokonać wypłaty prowizji wypracowanej przed urlopem macierzyńskim, czy też nie, to jednak warto rozważyć złożenie wniosku do ZUS o wydanie interpretacji.

Stan prawny na dzień: 11.12.2024 r.