Portfolio a prawo autorskie – jak i kiedy można wykorzystać swoje dzieło?

Czym jest portfolio?

Definicji portfolio nie znajdziemy w żadnym akcie prawnym, a w szczególności w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Należy więc odnieść się do słownikowego znaczenia tego pojęcia. Zgodnie z internetowym Słownikiem Języka Polskiego PWN portfolio oznacza „teczkę zawierającą dokumentację czyjejś działalności artystycznej, np. rysunki, zdjęcia”.

Tym samym portfolio oznacza zbiór dokumentów i prac (np. zdjęć, grafik, projektów itp.), które przedstawiają umiejętności, wiedzę specjalistyczną, doświadczenie czy też osiągnięcia danej osoby. Portfolio zazwyczaj przedstawia się potencjalnym pracodawcom, klientom czy innym podmiotom, z którymi właściciel portfolio zamierza nawiązać współpracę.

Rodzaje portfolio:

• zawodowe,
• edukacyjne,
• projektowe,
• inwestycyjne.

portfolio-a-prawo-autorskie

Zgodnie z przepisem art. 1 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przedmiotem prawa autorskiego są następujące utwory:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),
• plastyczne,
• fotograficzne,
• lutnicze,
• wzornictwa przemysłowego,
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
• muzyczne i słowno-muzyczne,
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
• audiowizualne (w tym filmowe).

Utworem jest zatem każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Czy portfolio i zbiory dokumentów, które są w nim zawarte, są zatem objęte ochroną przez prawo autorskie? Zanim odpowiemy na to pytanie, przypomnijmy, że wyróżniamy dwa rodzaje praw autorskich:

• Osobiste – niezbywalne, przypisane twórcy. Łączą twórcę z utworem i gwarantują mu prawo do:
  • przypisania autorstwa utworu,
  • oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem,
  • decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
  • nadzorowania sposobu korzystania z utworu.
• Majątkowe – przyznają twórcy wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do otrzymywania wynagrodzenia w przypadku korzystania z tego utworu. Autorskie prawo majątkowe może zostać zbyte np. w drodze sprzedaży (autorskie prawa majątkowe podobne są do prawa własności).

Twórcom utworów co do zasady przysługują autorskie prawa zarówno osobiste, jak i majątkowe. Jeśli samodzielnie stworzyłeś jakieś dzieło, które nie zostało następnie „sprzedane” (znajduje się wyłącznie w Twojej dyspozycji), to portfolio będzie podlegać pełnej ochronie z zakresu prawa autorskiego, a Ty będziesz mógł swobodnie rozporządzać swoimi pracami, umieszczać je w portfolio i prezentować różnym podmiotom.

Portfolio a umowa cywilnoprawna

Inaczej sytuacja wygląda w przypadku, gdy tworzyłeś dzieło dla klienta. Jako że zazwyczaj zawierana jest pomiędzy Tobą, jako twórcą, a zleceniobiorcą umowa albo zlecenia, albo o dzieło, która w takim przypadku zawiera w swej treści przekazanie autorskich praw majątkowych klientowi, to wówczas należałoby zwrócić się do klienta o uzyskanie zgody na przedstawienie innemu podmiotowi pracy, która została przygotowana na zlecenie klienta.

Niekiedy można się spotkać z poglądem, że przedstawienie portfolio, które zawiera nawet prace przygotowane strice dla klienta, nie musi wiązać się z naruszeniami majątkowych praw autorskich, bowiem twórca, dokonując przedstawienia takiej grafiki, może powołać się wyłącznie na prawa autorskie osobiste.

Mając jednak na uwadze fakt, że podstawą wykonania dzieła i przeniesienia autorskich praw majątkowych jest umowa cywilnoprawna, to zawsze należy odnieść się do źródła, czyli do samej umowy.

• Jeśli z umowy wynika, że dochodzi do przeniesienia autorskich praw majątkowych na klienta lub przekazania prawa do wyłącznego korzystania z dzieła, to należy wysunąć wniosek, że twórca potrzebuje zgody klienta na zamieszczenie stworzonej na jego zlecenie pracy w swoim portfolio – w takim przypadku rekomendowane jest zawsze uzyskanie zgody (najlepiej pisemnej) klienta do umieszczenia dzieła w swoim portfolio;
• Jeśli w umowie istnieje zapis, który przyznaje prawo twórcy do wykorzystania dzieła np. w celach promocyjnych jego profilu zawodowego, to możnA bez zgody klienta wykorzystać stworzoną dla klienta pracę w swoim portfolio.

Przykład zapisu umownego zwalniającego twórcę z uzyskania zgody klienta:

„Zleceniodawca wyraża zgodę na wykorzystanie przez Zleceniobiorcę utworu w postaci grafiki komputerowej powstałego na zlecenie Zleceniodawcy w ramach niniejszej umowy w celach promocyjnych jego profilu zawodowego, a przede wszystkim umieszczenie tego utworu w portfolio Zleceniobiorcy. Zgoda ta jest nieograniczona czasowo i terytorialnie”.

Więcej o przeniesieniu autorskich praw majątkowych przeczytasz tutaj. Pobierz darmowy wzór umowy!

Portfolio a umowa o pracę

Należy również pamiętać o utworze, który został wykonany w miejscu pracy, tzw. utworze pracowniczym. Zgodnie z przepisem art. 12 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych „Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron”.

Aby móc uznać dany utwór za utwór pracowniczy, musi on pochodzić od pracownika i musi powstać w wyniku realizacji obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Samo nawiązanie stosunku pracy nie jest wystarczającą podstawą do nabycia przez pracodawcę autorskich praw majątkowych do utworu pracowniczego – niezbędne jest zawarcie w umowie o pracę odpowiednich klauzul, które będą regulować zakres obowiązków i twórcze obowiązki pracownika. Należy pamiętać, że strony umowy mają pełną swobodę w określeniu odpowiednich zapisów umowy w zakresie przejścia praw do powstałego utworu pracowniczego.

Jednakże należy pamiętać, że pracodawca musi respektować autorskie prawa osobiste pracowników, którzy stworzyli jakiś utwór pracowniczy, bowiem nabycie autorskich praw majątkowych przez pracodawcę nie wpływa i nie eliminuje istnienia autorskich praw osobistych pracownika do utworu oraz swobodę ich wykonywania.

Skoro prawa majątkowe do utworu pracowniczego należą do pracodawcy, to pracownik nie może swobodnie z niego korzystać. Prawa autorskie osobiste to jedno, ale sytuacja z utworem nieco bardziej komplikuje się w zakresie możliwości jego wykorzystania z uwagi na okoliczność powstania dzieła w związku z pełnieniem obowiązków pracowniczych. Oznacza to, że w przypadku chęci wykorzystania dzieła w swoim portfolio warto uzyskać zgodę pracodawcy (można to zrobić albo w osobnym dokumencie, albo poprzez zawarcie stosownych zapisów w umowie o pracę). Należy jednak pamiętać, że pracownik w swoim portfolio powinien zaznaczyć, że utwór powstał w ramach stosunku pracy, a właścicielem praw majątkowych jest pracodawca.

Więcej na temat utworów pracowniczych przeczytasz w tym artykule.

Portfolio a rozpowszechnianie wizerunku osób

Pamiętaj jednak, że jeśli wykonujesz zdjęcie osobie popularnej i np. utrwalił jej wizerunek w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych czy zawodowych, albo jeśli na zdjęciu znajduje się osoba, która jedynie osoby wpasowała się,, „wtopiła się” w dany krajobraz, np. podczas publicznej imprezy, to nie musisz uzyskiwać zezwolenia na dalsze rozpowszechnianie wizerunku tej osoby.

Wzór umowy o rozpowszechnianie wizerunku i więcej informacji na ten temat znajdziesz tutaj.

Podsumowanie

Niewątpliwie możliwość wykorzystania dzieł stworzonych przez danego twórcę zależy od wielu kwestii: tego, czy stworzył je samodzielnie, na własny użytek, czy też stworzył dany utwór w ramach stosunku pracowniczego – umowy cywilnoprawnej albo umowy o pracę. Każdorazowo rekomenduje się uzyskanie zgody pochodzącej od podmiotu, na który zostały przeniesione autorskie prawa majątkowe, np. na podstawie umowy zlecenia albo umowy o pracę, bądź zweryfikowanie, czy aby na pewno umowa ta nie zawiera już zapisu, który zwalnia od uzyskania zgody.

Jeśli chcesz wiedzieć, czy utwór powstały z wykorzystaniem AI korzysta z ochrony prawa autorskiego i kto jest jego twórcą, to przejdź tutaj.