Niewypłacalność dłużnika a odzyskanie pieniędzy przez wierzyciela

Pojęcie niewypłacalności

Pojęcie niewypłacalności zostało uregulowane w przepisie art. 11 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i oznacza, że:

• Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych [por. ustęp 1];
• Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące [por. ustęp 1a];
• Dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiąc [por. ustęp 2].

W orzecznictwie wskazuje się, że:

• Niewypłacalność istnieje nie tylko wtedy, gdy dłużnik nie ma środków, lecz także wtedy, gdy nie wykonuje zobowiązań z innych przyczyn, na przykład w celu doprowadzenia swego kontrahenta do stanu niewypłacalności albo też nie wykonuje zobowiązań z przyczyn irracjonalnych [tak Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 maja 2022 r., sygn. akt III FSK 162/22];
• Dla stwierdzenia niewypłacalności dłużnika wystarczające jest ziszczenie się tylko jednej z dwóch enumeratywnie wymienionych podstaw (zaprzestanie wykonywania wymagalnych zobowiązań lub gdy zobowiązania przekroczą wartości majątku) [tak Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18 maja 2021 r., sygn. akt III FSK 3354/21];
• Działanie z pokrzywdzeniem wierzycieli jest oczywiste w sytuacji, gdy dłużnik elementy swojego majątku darowuje, użycza bądź “sprzedaje za symboliczną złotówkę”. Przepis art. 528 k.c. znajduje zastosowanie również do tych czynności prawnych formalnie odpłatnych, w których dysproporcja wartości świadczeń obu stron ma charakter rażący, jest więc na tyle istotna, że w danych okolicznościach faktycznych można uznać, że świadczenie drugiej strony uzyskane zostało przez beneficjenta faktycznie bez ekwiwalentu, to jest w praktyce “za darmo”, czy przynajmniej “za pół darmo” [tak Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 24 lutego 2020 r., sygn. akt I AGa 365/19].

Skarga pauliańska jako środek ochrony wierzyciela

Skarga pauliańska, to uregulowany w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny środek ochrony wierzyciela przed skutkami niewypłacalności dłużnika. Aby móc wystąpić ze skargą pauliańską musi przede wszystkim wystąpić wola i świadomość dłużnika w zakresie pokrzywdzenia wierzycieli. Oznacza to, że dłużnik podejmuje wówczas takie działania, które uniemożliwią wierzycieli odzyskanie jakichkolwiek pieniędzy z majątku dłużnika.

Zgodnie z przepisem art. 527 Kodeksu cywilnego:

• Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć [por. art. § 1];
• Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności [por. art. § 2];
• Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli [por. art. § 3];
• Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli [por. art. § 4].

Aby móc zatem wystąpić ze skargą pauliańską muszą zaistnieć następujące przesłanki:

• istnienie wierzytelności podlegającej ochronie pauliańskiej i pokrzywdzenie wierzycieli;
• uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkowej;
• działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela;
• wiedza lub możliwość dowiedzenia się przez osobę trzecią o pokrzywdzeniu wierzycieli dłużnika i zła wiara osoby trzeciej.

Osoba trzecia, której to może zostać przekazana wierzytelność nie została wyjaśniona w przepisach Kodeksu cywilnego. Jednakże w orzecznictwie wskazuje się, że należy odwoływać się do oceny realnie istniejących faktów: więzi uczuciowej, przyjacielskiej, majątkowej, powiązań gospodarczych, czy wreszcie nawet samo planowanie wspólnej działalności gospodarczej [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 czerwca 2013 r., sygn. akt VI ACa 1688/12, LEX nr 1356718].

Przykład

Podmiot A jest wierzycielem podmiotu B, który posiada szereg zadłużeń cywilnoprawnych i publicznoprawnych. Podmiot B posiada majątek, nieobciążony hipoteką, który następnie sprzedał (za symboliczną kwotę), darował albo w inny sposób wyzbył się majątku wobec podmiotowi C, który występuje jako chroniąca interes podmiotu B (przykładowo członek rodziny albo inna osoba trzecia – zaufana osoba pozostająca w stosunku gospodarczym, przykładowo kontrahent).

Pokrzywdzenie wierzyciela następuje wówczas, gdy stan majątku dłużnika w następstwie dokonania czynności prawnej ulega takiemu zmniejszeniu, który następnie uniemożliwia/utrudnia możliwość zaspokojenia wierzyciela.

Przedmiotem skargi pauliańskiej będzie nie tylko odpłatnie przekazana osobie trzeciej wierzytelność, ale również w sposób nieodpłatny. Przepis art. 528 Kodeksu cywilnego stanowi, że jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

W takim przypadku, aby móc skorzystać z powyższego przepisu, to wymagane jest spełnienie następujących warunków, tj.:

• zaskarżona czynność musi być dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela,
• w wyniku spornej czynności osoba trzecia musi uzyskać korzyść bezpłatnie.

O odpłatności lub nieodpłatności czynności decydują względy o charakterze gospodarczym. Za czynność nieodpłatną można w takiej sytuacji uznać sprzedaż za symboliczną złotówkę, a za czynność odpłatną darowiznę obciążoną poleceniem. O odpłatności lub nieodpłatności decydować przy tym będą zarówno kryteria obiektywne (wartość gospodarcza obu świadczeń), jak i kryteria subiektywne z tym, że zawsze, gdy w grę wchodzi sytuacja prawna nie tylko stron czynności, ale także osób trzecich, należy stosować kryteria obiektywne [tak Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2023 r., sygn. akt I CSK 1324/22].

Co szczególnie ważne, ze skargą pauliańską można wystąpić również wtedy, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.

Skarga pauliańska jako powództwo

Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Z kolei w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.

Powództwo o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela podlega zabezpieczeniu według reguł właściwych dla roszczeń niepieniężnych.

Celem instytucji przewidzianej w art. 527 k.c. i nast. faktycznie pozostaje umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia jego wierzytelności wobec dłużnika także w wypadku, gdy dłużnik zachowuje się nielojalnie oraz kiedy sprzecznie z zasadami rzetelności postępują także podmioty uczestniczące w ciągu czynności oddalających drogą kolejnych rozporządzeń nadającą się do egzekucji korzyść od majątku dłużnika.

Elementy skargi pauliańskiej

Skarga pauliańska powinna czynić zadość wymogom formalnym właściwym jak dla pozwu, tj.:

• oznaczenie stron:
• powód jako pokrzywdzony wierzyciel
• pozwany jako osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela
• wartość przedmiotu sporu czyli wartość wierzytelności;
• określenie właściwego sądu:
• właściwość miejscowa: według miejsca zamieszkania pozwanego
• właściwość rzeczowa: wartość przedmiotu sporu poniżej 100 tysięcy złotych – właściwy sąd rejonowy, powyżej 100 tysięcy zł właściwy sąd okręgowy
• opisanie w treści żądania pozwu czynności prawnej, która ma być uznana za bezskuteczną i w stosunku do kogo ma zostać uznana za bezskuteczną;
• wniosek o zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego, czyli zakaz zbywania lub obciążania przedmiotu;
• uzasadnienie faktyczne i prawne;
• uiszczenie opłaty od skargi pauliańskiej;
• załączniki.

Na drogę sądową z powództwa ze skargi pauliańskiej można wystąpić w terminie 5 lat od daty dokonania przez dłużnika czynności prawnej.

Dodatkowo warto zapamiętać, że:

• Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły [por. art. 532 Kodeksu cywilnego];
• Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika [por. art. 533 Kodeksu cywilnego].

Podsumowanie

Z pokrzywdzeniem wierzycieli dokonywana jest czynność prawna, wskutek której dłużnik stał się niewypłacalny, co oznacza, że dłużnik nie posiada wystarczającego majątku, z którego swobodnie można ściągnąć wierzytelność. Jednakże, co istotne w przedmiocie skargi pauliańskiej, o niewypłacalności można mówić również wtedy gdy nie istnieje możliwość zaspokojenia przez wierzyciela całej wierzytelności oraz gdy istnieją utrudnienia w zaspokojeniu roszczeń.

Chcesz wiedzieć czym jest upadłość konsumencka i jak ją zgłosić ? Jeśli tak, to koniecznie przeczytaj ten artykuł.