Urlop wychowawczy – komu i na jakich zasadach przysługuje? Najważniejsze informacje

Osoby, które posiadają dzieci mają określone w przepisach różnego rodzaju uprawnienia z tego tytułu. Poza urlopem macierzyńskim można również skorzystać z urlopu wychowawczego. W dzisiejszej publikacji opiszemy temat urlopu wychowawczego, poruszając wiele istotnych kwestii z nim związanych.

Urlop wychowawczy – komu i na jakich zasadach przysługuje?

Urlop wychowawczy przysługuje zarówno matce jak i ojcu, o ile obydwoje pracują, ta sama zasada dotyczy opiekunów prawnych. Prawo do urlopu wychowawczego nabywa pracownik jeżeli jest zatrudniony co najmniej przez okres 6 miesięcy. Z urlopu wychowawczego można skorzystać przez maksymalny okres 36 miesięcy co zostało zapisane w ustawie Kodeks pracy. Każdy z rodziców, czy opiekunów ma osobiste prawo do jednego miesiąca urlopu wychowawczego i tego prawa nie można przenieść na drugiego rodzica/opiekuna. Oznacza to, że jeden rodzic/opiekun nie skorzysta z pełnych 36 miesięcy a maksymalnie 35. Jeżeli dziecko ma orzeczony stopień niepełnosprawności, to wówczas urlop może być wydłużony o kolejne 36 miesięcy, jednak nie dłużej niż do 18 roku życia dziecka. Nie ma obowiązku wykorzystania urlopu wychowawczego od razu w całości. Jeśli jednak zdecydujemy się na dzielenie urlopu należy pamiętać, że można to zrobić w maksymalnie 5 częściach. Pamiętajmy, że czas na skorzystanie z urlopu wychowawczego jest ograniczony wiekiem dziecka, mija gdy dziecko ukończy:

• 6 lat lub
• 18 lat, jeżeli jest to opieka nad dzieckiem niepełnosprawnym.

W trakcie urlopu wychowawczego część osób, którym przysługuje zasiłek rodzinny mogą ubiegać się o przyznanie dodatku z tytułu opieki nad dzieckiem w trakcie urlopu wychowawczego, który nazywany jest zasiłkiem wychowawczym. Kwota miesięczna zasiłku wynosi 400 zł i jest przyznawana w oparciu o kryterium dochodowe.

Urlop wychowawczy a działalność gospodarcza

Osoby, które prowadzą działalność gospodarczą również mogą skorzystać z urlopu wychowawczego. Jeżeli firma jest prowadzona co najmniej przez okres 6 miesięcy, w takim przypadku w trakcie urlopu wychowawczego składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe będą finansowane przez budżet państwa. Natomiast jeżeli poniżej 6 miesięcy będzie finansowana w ten sposób jedynie składka emerytalna. Żeby móc skorzystać z urlopu wychowawczego trzeba zawiesić prowadzenie działalności gospodarczej na ten okres, jednocześnie trzeba wskazać datę rozpoczęcia i zakończenia zawieszenia w takim przypadku. Dodatkowo należy złożyć do ZUS oświadczenie o zamiarze podlegania pod ubezpieczenie emerytalne i rentowe w okresie urlopu wychowawczego. Osoby prowadzące działalność mogą skorzystać z urlopu wychowawczego na zasadach ogólnych maksymalnie do 3 lat i ukończenia przez dziecko 6 lat lub 18 jeżeli jest to dziecko niepełnosprawne.

Co do składki zdrowotnej, jeżeli działalność jest prowadzona dłużej niż 6 miesięcy składka zdrowotna jest również finansowana przez budżet państwa. Natomiast jeżeli okres działalności jest krótszy niż 6 miesięcy składka zdrowotna nie jest finansowana przez budżet państwa. W takim przypadku przedsiębiorca, żeby korzystać ze świadczeń publicznej opieki zdrowotnej powinien zostać zgłoszony do ubezpieczenia zdrowotnego w inny sposób, np. przez współmałżonka na formularzu ZUS ZCNA.

Składki ZUS na urlopie wychowawczym

Pracownik przebywając na urlopie wychowawczym podlega pod:

• ubezpieczenia emerytalne i rentowe,
• ubezpieczenie zdrowotne.

Pracodawca rozlicza należne składki w składanych deklaracjach do ZUS, Składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe są naliczane od przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z 12 miesięcy poprzedzających urlop wychowawczy pracownika.

Od 01.01. do 31.12.2022 roku podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym:

• nie może być niższa od kwoty 2.257,80 zł (75% minimalnego wynagrodzenia za pracę, w 2022 r. jest to kwota 3.010 zł),
• nie może być wyższa od 3.553,20 zł (60% z 5.922,00 zł, tj. prognozowana przeciętna miesięczna kwota wynagrodzenia na 2022 rok).

Składka na ubezpieczenie zdrowotne jest obliczana przez płatnika od kwoty specjalnego zasiłku opiekuńczego. Jeśli pracownik przebywa na urlopie wychowawczym u kilku pracodawców to:

• składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oblicza każdy z nich,
• składkę na ubezpieczenie zdrowotne nalicza ten pracodawca, który pierwszy udzielił urlopu.

Składki w całości są finansowane z budżetu państwa.

Wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego

Pracownik, który chce skorzystać z urlopu wychowawczego musi złożyć wniosek do swojego pracodawcy najpóźniej na 21 dni przed planowanym urlopem. Zgodnie z Rozporządzeniem w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem w składanym dokumencie powinny się znaleźć następujące informacje:

1. Imię i nazwisko pracownika.
2. Imię i nazwisko dziecka, na które ma być udzielony urlop wychowawczy albo jego część.
3. Okres, na który ma być udzielony urlop wychowawczy albo jego część.
4. Wskazanie okresu urlopu wychowawczego, który dotychczas został wykorzystany.
5. Określenie liczby części urlopu wychowawczego, z których dotychczas skorzystano.

Dodatkowo do wniosku o urlop wychowawczy należy dołączyć oświadczenie pracownika o braku zamiaru korzystania przez drugiego rodzica albo opiekuna dziecka z urlopu wychowawczego w okresie wskazanym we wniosku. Jeżeli jeden z rodziców lub opiekunów został pozbawiony praw rodzicielskich lub opieki nie trzeba składać oświadczenia, ale kopię prawomocnego orzeczenia sądu. Jeżeli dziecko ma orzeczony stopień niepełnosprawności to jeszcze dodatkowo należy załączyć kopię takiego orzeczenia.

Przerwanie lub rezygnacja z urlopu wychowawczego

W trakcie trwania urlopu wychowawczego można z niego zrezygnować:

• w każdym czasie – o ile wyrazi na to zgodę pracodawca,
• najpóźniej 30 dni przed podjęciem pracy – po zawiadomieniu pracodawcy.

Przykład 1

Pani Iwona złożyła wniosek o urlop wychowawczy jednak w trakcie jego trwania okazało się, że chce wrócić do pracy. Jednak w tym przypadku pracodawca nie zgodził się na natychmiastowy powrót do pracy. W takiej sytuacji, jeżeli wniosek o powrót do pracy został złożony 1 czerwca 2022 roku, to pani Iwona może wrócić rozpocząć pracę 2 lipca 2022 r.

Nie ma wzoru wniosku, w którym informujemy pracodawcę o przerwaniu urlopu wychowawczego. Powinny się w nim znaleźć przede wszystkim:

• imię i nazwisko pracownika,
• dane dziecka,
• wnioskowany okres urlopu wychowawczego,
• planowana data powrotu do pracy.

Pamiętajmy, że przerwanie urlopu wychowawczego nie pozbawia pracownika prawa do ponownego skorzystania z urlopu o ile nie został przekroczony limit 5 okresów korzystania z urlopu i nie minęło 36 miesięcy.

Przerwanie urlopu wychowawczego i powrót do pracy

Jak już opisaliśmy powyżej pracownik ma prawo do przerwania urlopu wychowawczego i powrotu do pracy, najwcześniej po upływie 30 dni od złożenia wniosku. Dodatkowo przepisy Kodeksu pracy przewidują również możliwość obniżenia wymiaru czasu pracy, o ile pracownik zwróci się z takim pismem. Mowa jest o skróceniu dnia pracy co najmniej o połowę pełnego wymiaru czasu pracy w okresie, w którym pracownik mógłby korzystać z urlopu wychowawczego.

Przykład 2

Pani Kinga wystąpiła z wnioskiem o udzielenie urlopu wychowawczego w okresie od 01.01.2021 r. do 30.06.2022 r. Jednak z powodów osobistych napisała pismo do pracodawcy o przerwaniu urlopu i powrót do pracy od 01.01.2022 r. Jednocześnie poprosiła o zmianę wymiaru czasu pracy z pełnego etatu na ½ etatu. Oznacza to, że pani Kinga w okresie od 01.01.2022 r. do 30.06.2022 r. może pracować na pół etatu. Dodatkowo w Kodeksie pracy wprowadzony jest również przepis, z którego wynika, że pracodawca w tym czasie nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę z pracownikiem. Okres obniżenia wymiaru czasu pracy nie może trwać dłużej niż 12 miesięcy.

Ciąża podczas urlopu wychowawczego

Pracownica, która w trakcie urlopu wychowawczego zaszła w ciążę ma do wyboru dwie opcje:

1. Przerwać urlop wychowawczy i powrócić do pracy.
2. Pozostać na urlopie wychowawczym.

W zależności od tego, którą opcję wybierze będzie miała prawo do zasiłku chorobowego lub nie. Jeżeli chce pobierać zasiłek chorobowy, ponieważ takie są wskazania lekarza, powinna przerwać urlop wychowawczy i powrócić do pracy. Nie ma bowiem prawa do zasiłku chorobowego w trakcie urlopu wychowawczego. Należy jednak pamiętać, że jeżeli pracodawca nie wyrazi zgody na powrót w dowolnej chwili, to okres wyczekiwania wynosi 30 dni, o czym pisaliśmy powyżej. Jeżeli jednak pracownica wybierze drugą opcję – nie decyduje się na przerwanie urlopu wychowawczego i powrót do pracy, to nie traci prawa do urlopu macierzyńskiego na kolejne dziecko na zasadach ogólnych. Nie będzie miała jednak prawa do zasiłku chorobowego w trakcie ciąży.

Jak ustalić podstawę wymiaru świadczenia chorobowego po urlopie wychowawczym?

Po przerwaniu urlopu wychowawczego i powrocie do pracy, w przypadku wypłaty świadczenia chorobowego, pracownik nabywa prawo do:

1. Wynagrodzenia za czas choroby – wypłacane przez okres do 33 dni w roku przez pracodawcę.
2. Zasiłku chorobowego – jeżeli zwolnienie trwa dłużej niż 33 dni, zasiłek wypłacany jest ze środków ZUS.

Co do zasady świadczenia chorobowe naliczane jest w oparciu o dochody pracownika osiągnięte w ciągu 12 miesięcy poprzedzających miesiąc choroby, chyba że pracownik jest zatrudniony krócej, to z okresu zatrudnienia. Sprawa się nieco komplikuje kiedy pracownik wraca po urlopie wychowawczym, który trwał dłużej niż 12 miesięcy. W takiej sytuacji zgodnie z ustawą zasiłkową, jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi wynagrodzenie, które ubezpieczony będący pracownikiem osiągnąłby, gdyby pracował pełny miesiąc kalendarzowy. Wyliczenia dokonuje się w oparciu o wynagrodzenie określone w umowie o pracę.

Przykład 3

Pani Aneta przebywała na urlopie wychowawczym 20 miesięcy. Wróciła do pracy w czerwcu i w tym samym miesiącu zachorowała. W tym przypadku nie ma więc możliwości obliczenia podstawy do naliczenia wynagrodzenia chorobowego z 12 miesięcy, dlatego przyjmuje się kwotę wynagrodzenia określonego w umowie o pracę i na tej podstawie wylicza się wynagrodzenie za czas choroby.

Przykład 4

Pani Aldona przebywała na urlopie wychowawczym 15 miesięcy od sierpnia 2020 r. do 31 grudnia 2021 r. Powróciła do pracy w styczniu 2022 r. i w tym samym miesiącu poszła na zwolnienie lekarskie. Przed urlopem wychowawczym pani Aldona otrzymywała minimalne wynagrodzenie za pracę, które w 2020 roku wynosiło 2.600 zł a w 2022 roku wynosi 3.010 zł, a to oznacza, że w podstawie do naliczenia świadczenia chorobowego znajdzie się już nowa kwota minimalnego wynagrodzenia.

Urlop wychowawczy a praca

Przepisy nie zabraniają, żeby pracownik korzystający z urlopu wychowawczego również pracował. Musi być jednak spełniony warunek sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Pracownik może m.in.:

• podjąć pracę u własnego pracodawcy,
• podjąć pracę u innego pracodawcy,
• wykonywać umowę-zlecenie,
• prowadzić działalność gospodarczą,
• uczyć się.

Jednak pracownik, który przebywa na urlopie wychowawczym nie może zapominać, że jeżeli zaprzestanie sprawowania opieki nad dzieckiem może zostać wezwany do pracy. Ponadto jeżeli będzie to zatrudnienie na umowę o pracę, to jego wymiar musi być obniżony do wymiaru równego ½ etatu lub poniżej, a więc co do zasady będzie to zatrudnienie jedynie na część etatu. Pozostawanie w aktywności zawodowej powyżej 4 godzin dziennie mogłoby być uznane, że warunek sprawowania opieki nad dzieckiem nie jest spełniony.

Urlop wychowawczy a urlop wypoczynkowy

Wymiar urlopu wypoczynkowego wynosi 20 lub 26 dni w skali roku. Przebywanie na urlopie wychowawczym najczęściej pozbawia pracownika prawa do urlopu wypoczynkowego. Prawo do urlopu wypoczynkowego w danym roku kalendarzowym pracownik nabywa z dniem 1 stycznia. W takim przypadku prawo do urlopu wypoczynkowego jeżeli pracownik chce skorzystać z urlopu wychowawczego będzie zależało od daty rozpoczęcia i zakończenia urlopu wychowawczego.

Przykład 5

Pan Adam rozpoczął urlop wychowawczy 15 stycznia 2021 roku a przewidywany termin zakończenia przypada na 31 grudnia 2022 roku. W takim przypadku przysługuje urlop wypoczynkowy za 2021 rok w pełnym wymiarze (20 lub 26 dni), za 2022 rok urlop nie przysługuje.

Przykład 6

Pani Krystyna chce skorzystać z urlopu wychowawczego w okresie od 10 stycznia 2022 roku do 30 kwietnia 2024 roku, ma prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 26 dni. W tym przypadku prawo do urlopu wypoczynkowego będzie wyglądało następująco:

• za 2022 rok – 26 dni,
• za 2023 rok – brak urlopu,
• za 2024 rok – proporcjonalnie za miesiące od maja do grudnia 2024 roku.

Jeżeli urlop wychowawczy będzie trwał przez część roku, co najmniej 1 miesiąc, urlop wypoczynkowy ustalany jest proporcjonalnie do przepracowanego czasu pracy.

Rozwiązanie umowy o pracę w trakcie urlopu wychowawczego

Urlop wychowawczy jest traktowany na specjalnych warunkach. Zgodnie z ustawą Kodeks pracy pracodawca nie ma możliwości wypowiedzenia umowy o pracę w trakcie korzystania przez pracownika z urlopu wychowawczego. Jedyną okolicznością, która umożliwia rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem w trakcie urlopu wychowawczego jest ogłoszenie upadłości lub likwidacja pracodawcy. W trakcie urlopu wychowawczego jedynie pracownik w dowolnej chwili może zdecydować się na rozwiązanie stosunku pracy. Okres wypowiedzenia w takim przypadku będzie zależał od czasu zatrudnienia u danego pracodawcy.

Podsumowanie

Urlop wychowawczy przysługuje obojgu rodzicom lub opiekunom. Maksymalny okres, na który może być udzielony urlop wychowawczy wynosi 3 lata i może być udzielany maksymalnie w 5 transzach. Pracownik w trakcie urlopu wychowawczego nie ma prawa do żadnych świadczeń, chyba że osiąga niskie dochody, to wówczas przysługuje mu zasiłek wychowawczy. Z urlopu można skorzystać dopóki dziecko nie skończy 6 lat, a w przypadku dziecka o orzeczonym stopniu niepełnosprawności 18 lat. W trakcie urlopu można podejmować różnego rodzaju aktywność zawodową przy jednoczesnym zapewnieniu opieki nad dzieckiem. Pracownik na urlopie wychowawczym nie może być zwolniony z pracy.