Zasada swobody umów

Uregulowana została w przepisie art. 353(1) ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, zgodnie z którym:Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zasada swobodnego kształtowania stosunku umownego nazywana jest inaczej zasadą kontraktowania, z uwagi na fakt, iż gwarantuje ona możliwości swobodnego kształtowania treści umowy i jej zawarcia. O elementach i ograniczeniach wynikających z przedmiotowej zasady prawnej przeczytacie poniżej.

Elementy swobodnego kształtowania umów przez strony

Zasada swobody umów związana jest z czterema kluczowymi elementami, tj.:

1. swoboda w zawarciu lub niezawarciu umowy;
2. swobodny wybór kontrahenta;
3. swoboda w kształtowaniu treści umowy przez strony;
4. możliwość stosowania formy umowy w zasadzie w zależności od woli stron.

Jako dodatkową cechę zasady swobody umów wskazuje się również swobodę zmiany lub rozwiązania już istniejącego stosunku umownego. W literaturze prawa cywilnego wskazuje się również na stanowisko opowiadającym się za istnieniem dwóch przejawów swobody zawarcia umowy:

• pozytywnego, który polega na niemożności zakazania stronom zawarcia umowy,
• negatywnego, który polega na niemożności zmuszenia stron do zawarcia umowy.

Z powyższych cech charakterystycznych swobodnego kształtowania umów wynika, iż strony mają pełną swobodę do ustanawiania treści i celu umowy. Niemniej jednak należy mieć na uwadze istnienie pewnych ograniczeń, zadaniem których jest wyznaczenie granic stosowania tej zasady.

Granice swobodnego kształtowania umów przez strony

W doktrynie prawa cywilnego podkreśla się, że przyznana stronom umów cywilnoprawnych zasada swobody umów nie ma charakteru absolutnego. Z przepisu art. 353(1) kodeksu cywilnego komentowanego wynika, że swoboda stron w kształtowaniu stosunku zobowiązaniowego nie jest absolutna, ponieważ jest ograniczona zarówno co do treści, jak i co do celu.

Ograniczenie polega na tym, że treść lub cel umowy nie mogą być sprzeczne z:

• ustawą,
• właściwością (naturą) zobowiązania,
• zasadami współżycia społecznego.

Granice wprowadzone przez ustawę

Ograniczenie zasady swobody umów wprowadzone przez ustawę odnosi się wyłącznie do norm ustawowych. Ograniczenie takie nie musi być bezpośrednio wyrażone w konkretnym przepisie prawa, ale może się wyrażać w całokształcie regulacji prawnych i ich wykładni. Co za tym idzie nie jest możliwe ustalenie stosunku prawnego, w sposób naruszający powszechnie obowiązujące przepisy praw. Dodatkowo należy podkreślić, że w praktyce kluczowe znaczenie mają również administracyjnoprawne ograniczenia zasady swobody umów, np. w umowach dotyczących zamówień publicznych.

Granice wprowadzone przez naturę zobowiązania

Granica ta oznacza, najogólniej mówiąc, że warunki kształtowanej przez strony umowy muszą dotyczyć wyłącznie stron tej umowy, co oznacza, że nie mogą naruszać interesów osób trzecich. Co więcej niedopuszczalne jest wprowadzanie jakichkolwiek zmian do treści postanowień umowy przez jedną ze stron bez uprzedniego uzgodnienia takiego zamiaru z drugą stroną stosunku.

Jednocześnie w doktrynie wskazuje się, że wskaźnik natury zobowiązania każe respektować ogólne właściwości każdego stosunku zobowiązaniowego, powstałego na podstawie umowy.

Tym samym granica ta stanowi, że umowa wiąże wyłącznie strony stosunku zobowiązaniowego, które w sposób wzajemny winny ustanawiać treść umowy.

Granice wprowadzone przez zasady współżycia społecznego

Zasady współżycia społecznego to określone oceny moralne, które są wyrażone zazwyczaj w formie norm moralnych regulujących postulowane zachowanie podmiotów prawa cywilnego. Przedmiotowe ograniczenie obejmuje uregulowanie treści stosunku prawnego w taki sposób, który nie będzie sprzeciwiał się przyjętemu w społeczeństwie kryterium uczciwego i sprawiedliwego postępowania, a nie o nakaz maksymalizowania wymagań w celu zabezpieczenia interesów gospodarczych stron umowy.

Konsekwencje naruszenia granic swobody umów

Z analizowanej zasady swobody umów uregulowanej w przepisie art. 353(1) kodeksu cywilnego wynika wprost, że strony umowy mogą według własnej woli kształtować stosunek prawny, jednakże musi być to zgodne z przepisami bezwzględnie obowiązującymi (ustawą), właściwością (natury) zobowiązania i zasadami współżycia społecznego.

Przede wszystkim należy pamiętać, że każda umowa zawarta z przekroczeniem którejkolwiek ze wskazanych granic swobody umów skutkuje jej nieważnością w całości tudzież w części. Ich przekroczenie automatycznie skutkuje uruchomieniem sankcji nieważności bezwzględnej wynikającej z przepisu art. 58 kodeksu cywilnego.

Charakter prawny nieważności z przepisu art. 58 kodeksu cywilnego przesądza o tym, że sankcja ta realizuje się bez konieczności jakichkolwiek dodatkowych oświadczeń woli stron oraz stanowi zasadniczą konsekwencję dokonania czynności prawnej w sposób sprzeczny z zasadami jej podejmowania.

Dlatego też umowa naruszająca wskazane wyżej zasady i ograniczenia będzie więc nieważna w całości lub części, w zależności od wagi danego postanowienia umownego dla samego zawarcia umowy.

Źródła:

1. M. Sośniak, Zasada swobody umów w prawie obligacyjnym z perspektywy schyłku XX wieku, SIS 1985, nr 10, s. 13.
2. P. Nazaruk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, LEX/el. 2022, art. 353(1).
3. Rzetecka-Gil [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania – część ogólna, LEX/el. 2011, art. 353(1).
4. B. Fuchs [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 353(1).